شاه عباس بزرگ و اخراج پرتغالی ها از بندر گمبرون و قشم

نمای دید پرنده هرمز در اطلس شهرهای جهان (لاتین: Civitates Orbis Terrarum،سیویتاتس اُربِس تِراروم) اثر براون و هرنبرگ به سال ۱۵۷۲ میلادی

شاه عباس بزرگ  و اخراج پرتغالی ها از بندر گمبرون و قشم

ایران در برابر استعمار پرتغالی ها در خلیج فارس

هرمز تا اوایل قرن هشتم هجری به بندری در نزدیکی مصب رودخانه رودان (میناب) بر کناره خلیج فارس نزدیک بندر میناب امروزی اطلاق می شد . این بندر از مراکز تجاری و از بزرگ‌ترین پایگاه های داد و ستد بین ایران، هندوستان، و سواحل جنوبی خلیج فارس بود. بندر هرمز تحت حکومت حکام محلی قرار داشت که اصطلاحاً ملوک هرمز نامیده می‌شدند و غالبا خراج گزار فرمانرواهای فارس بودند.از ۹۰۱ تا ۹۱۱ ه.ق /۱۴۹۵ تا ۱۵۱۳ م. آلفونسو د آلبوکرک به فرمان پادشاه پرتغال به خلیج فارس آمد و در ۹۱۳ ه. ق پس از نبردی خونین به هرمز دست یافت.

شاه اسماعیل به علت نداشتن نیروی دریایی قوی ، نتوانست در مقابل آلبوکرک اقدامی به عمل آورد؛ در نتیجه، تصمیم گرفت با آنان از در مسالمت درآید. بنابراین نامه‌ها و سفرایی میان شاه اسماعیل و آلبوکرک ردوبدل و مقرر شد که پرتغالی‌ها کشتی های جنگی در اختیار ایران قرار دهند. آلبو کرک در ۹۱۲ه.ق / ۱۵۱۵ م. درگذشت و پرتغالی‌ها به وعده خود عمل نکردند. شاه اسماعیل در ۹۲۸ ه.ق سفیری به هرمز فرستاد که به علت درگذشت شاه اسماعیل نتیجه ای از آن سفارت حاصل نشد.

در عهد شاه تهماسب اول، پرتغالی‌ها به ایران کمک کردند تا ترکان عثمانی را از قطیف بیرون برانند (۹۶۰ ه. ق ). پرتغالی‌ها مردمی ستمگر و خون‌خوار و متکبر بودند ، لذا شاه تهماسب چندان توجهی به آنان نداشت و شرایط به صورتی نبود که با آنان مقابله کند . اوضاع تقریباً به همین ترتیب بود تا اینکه شاه عباس ۹۹۶ ه. ق (۱۵۸۷ م) به سلطنت رسید.

بحرین در این ایام در قلمرو حکومت هرمز و در دایره نفوذ پرتغال بود. در ۱۰۱۰ ه. ق (۱۶۰۱ م) رکن‌الدین مسعود، حاکم بحرین، سر از اطاعت امیر هرمز پیچید و از امامقلی خان پسر الله وردیخان حاکم فارس کمک خواست. امامقلی خان که از دیرباز در پی تصرف بحرین بود گروهی را در ظاهر برای کمک به رکن‌الدین مسعود، ولی در باطن به قصد کشتن رکن‌الدین، به آنجا فرستاد و این گروه موفق شد حاکم بحرین را به قتل رساند. بدین ترتیب، بحرین به دست سربازان ایرانی افتاد. فیروزشاه امیر هرمز در کنار حکمران پرتغالی‌ آنجا ، برای استرداد بحرین به اقداماتی دست زدند که فایده ای برای آنان نداشت و جزایر بحرین از تصرف پرتغال بیرون آمده و ضمیمه حکومت فارس شد.

فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا و پرتغال، برای ایجاد روابط سیاسی با شاه عباس در ۱۰۱۰ ه .ق (فوریه ۱۶۰۲ میلادی) هیئتی را به ریاست آنتونیو دوگوآه به ایران فرستاد. هنگام بازگشت این سفیر به اسپانیا ، خبر تصرف بحرین از سوی سپاه ایران به دربار اسپانیا رسید و فیلیپ سوم سفیر مذکور را دوباره برای اعتراض و تقاضای استرداد بحرین به ایران فرستاد اما شاه عباس اعتنایی نکرده و حتی امامقلی خان را مأمور تصرف بندر گمبرون کرد، زیرا اهالی بندر گمبرون و سایر بنادر و جزایر خلیج فارس که از ستمگری‌ها و بدرفتاری های پرتغال به جان آمده بودند، برای رهایی از آنان به شاه عباس متوسل شدند و سرانجام این بندر کوچک در ۱۰۲۲ ه. ق / ۱۶۱۳ م به دست ایرانیان افتاد و قلعه پرتغالی‌ها در آنجا ویران شد. فیلیپ سوم با شنیدن این خبر، سفیر دیگری به نام دون گارسیا سیلوا فیگوئروآ را به ایران فرستاد. این سفیر در قزوین به حضور شاه عباس رسید (۱۰۲۷ ه .ق /۱۶۱۷ م) اما او هم موفقیتی به دست نیاورد و شاه عباس اعلام کرد که آن چه از پرتغالی‌ها گرفته متعلق به ایران است و یک وجب از خاک آن را هم پس نخواهد داد. گمبرون بعدها بندر عباس نامیده شد.

اتحاد شاه عباس با انگلیس و تصرف هرمز آخرین دژ پرتغالی ها در خلیج فارس

در ۳۱ دسامبر ۱۶۰۰ (۲۹ جمادی الثانی ۱۰۰۹ ه. ق) به فرمان ملکه الیزابت، شرکتی برای تجارت با هند تأسیس شد که بعدها به ((شرکت هند شرقی)) شهرت یافت. این شرکت علاقه زیادی به تجارت با ایران داشت، اما مانع بزرگی در راه تحقق این هدف می‌دید و آن عبارت بود از مخالفت شدید هلندی‌ها با تجارت انگلیسی‌ها در هند و دیگر کشورها.

در نوامبر ۱۶۱۶ / ذی القعده ۱۰۲۵ ه. ق جمعی از بازرگانان انگلیسی به ریاست ادوارد کاناک با کشتی موسوم به ((جیمز)) در بندر جاسک فرود آمدند و در۳۱ مارس ۱۶۱۷/ ربیع الاول ۱۰۲۶ ه.ق در اصفهان به حضور شاه عباس بار یافتند. این هیئت موفق شد فرمانی از شاه برای آزادی تجارت در ایران به دست بیاورد. پس از آن کاناک در شهرهای اصفهان و شیراز تجارت خانه هایی تأسیس کرد. کاناک در همان اوان درگذشت یا به قولی توسط پرتغالی‌ها مسموم شد.

شاه عباس پس از برقراری صلح با عثمانی در ۱۰۲۹ ه. ق /۱۶۱۹ م تصمیم گرفت که با کمک انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از جزیره ی هرمز بیرون و دست اسپانیا را از آنجا کوتاه کند. در روز دوم صفر ۱۰۳۰، چهار کشتی انگلیسی با دو کشتی پرتغالی که به دست انگلیسی‌ها افتاده بود، به سواحل بندر جاسک رسید. روی فری یرا، فرمانده نیروی دریایی پرتغال و اسپانیا، با چهار کشتی مسلح به جاسک آمد و در آنجا لنگر انداخت . میان نیروهای انگلیس و پرتغال جنگی در گرفت که سرانجام پس از چند روز به شکست پرتغالی‌ها انجامید . روی فری یرا پس از این شکست در صدد تصرف جزیره قشم برآمد تا بتواند ساکنان جزیره هرمز را از بی آبی نجات دهد، برای همین در رجب ۱۰۳۰ قسمتی از آن جزیره را تصرف کرد.

قلعه پرتغالی ها

امامقلی خان یکی از سرداران خود به نام شاه قلی بیگ را با سی هزار نفر مأمور تسخیر جزیره قشم کرد و خود از لار به بندر گمبرون رفت و به ادوارد مونوکس نماینده انگلستان در میناب پیغام داد که برای انقعاد پیمان اتحاد به دیدن او خواهد رفت. مونوکس و فرماندهان کشتی های شرکت هند شرقی پس از مذاکراتی در مورد کمک به سپاهیان ایران تصمیماتی بدین شرخ اتخاذ کردند:

۱-در صورت پیروزی بر پرتغالی‌ها، غنائم به نسبت مساوی میان ایرانی‌ها و انگلیسی‌ها تقسیم شود.

۲-قلعه هرمز با ذخایر جنگی آن به انگلیسی‌ها داده شود و دولت ایران در صورت تمایل می‌تواند قلعه دیگری در این جزیره بسازد.

۳-درآمد گمرکی جزیره هرمز به تساوی میان دو کشور تقسیم شود و کالاهای انگلیسی از پرداخت گمرک و سایر عوارض معاف شود.

۴-پس از جنگ، اسیران مسیحی به انگلستان و اسیران مسلمان به ایران تسلیم شوند.

۵-دولت ایران نصف مخارج کشتی‌ها و حقوق کارکنان آن و خسارات جنگ را به عهده بگیرد و باروت و مواد جنگی را فراهم کند.

امامقلی خان در ۲۴ صفر ۱۰۳۱ با نماینده شرکت برای انعقاد معاهده جنگ به گفتگو پرداخت و تغییرات کوچکی در توافقنامه انگلیسی‌ها به عمل آورد ؛ چنان که در مورد ماده ۲ مقرر شد که طرفین، قلعه هرمز را به اتفاق یکدیگر در تصرف گیرند تا دستور شاه عباس برسد. در ماده سوم نیز توافق شد که آنچه برای شاه و حکمران فارس فرستاده می‌شود از حقوق گمرک و سایر عوارض معاف باشند. در مورد ماده چهارم مقرر شد اگر دولت ایران روی فری یرا را طلب کند، متحدان انگلیسی ، او را تسلیم ایران کنند.

پس از عقد قرار داد، امامقلی خان عازم گمبرون شد و کشتی های انگلیس به جانب هرمز عزیمت کردند. جزیره قشم در محاصره شاهقلی بیگ و سپاه او بود و کشتی های انگلیس پس از رسیدن به آنجا، مدت سه روز قلعه پرتغالی‌ها را گلوله باران کردند و روی فری یرا به ناچار تسلیم شد.

در ۲۷ ربیع الاول ۱۰۳۱/۱۶۲۱ کشتی های انگلیسی با دویست کشتی کوچک ایرانی از بندر گمبرون به سوی جزیره هرمز حرکت کردند و فردای آن روز دو کشتی انگلیسی و سه هزار سرباز ایرانی به سرداری امامقلی خان به جزیره هرمز رسید . این عده به آسانی شهر را گرفته و قلعه هرمز را به توپ بستند. پرتغالی‌ها به مدافعه برخاستند و حدود سیصد تن از ایرانیان را کشتند. کشتی های انگلیسی از دریا و قوای ایران از خشکی، پیاپی بر پرتغالی‌ها حمله کردند تا اینکه در ۹ جمادی الثانی ۱۰۳۱ ه.ق /۱۶۲۱ م پرتغالی‌ها به کلی شکست خورده و تسلیم شدند. پرچم دولت پرتغال که بیش از یک قرن بر فراز قلعه آلبوکرک در اهتزاز بود برای همیشه فرود آورده شد.