فرار محمد علی شاه قاجار به روسیه و سکونت در بندر اودسای اوکراین امروزی
مرگ مشکوک میرزا ابوطالب زنجانی استخاره بگیر محمد علی شاه
۲۵ تیر ۱۲۸۸ به دنبال فتح تهران توسط نیروهای وفادار به مشروطه و تشکیل مجلس عالی، محمدعلی شاه، پادشاه قاجار و نوه دختری امیرکبیر از سلطنت عزل شد.
روز ۲۵ تیر ۱۲۸۸ محمدعلی شاه قاجار با ورود به باغ سفارت روسیه در منطقه زرگنده، رسماً از روس‌ها تقاضای پناهندگی سیاسی کرد.
این رویداد یک سال پس از به توپ بستن ساختمان مجلس و ۲ ماه قبل از فرار وی از ایران به وقوع پیوست.
محمدعلی شاه قاجار پس از به دست گرفتن قدرت، همواره از روس‌ها حمایت میکرد و آنان نیز به او کمک میکردند. در جریان به توپ بستن مجلس نیز، فرمانده قشون ایران را لیاخوف روسی برعهده داشت.
از این رو، وقتی که آزادی خواهان تهران را فتح کردند، محمدعلی شاه خود را دربرابر آنان ناتوان یافت و برای در امان ماندن از دست مشروطه طلبان، به سفارت روس پناه برد.
لیاخوف روسی، فرمانده قزاقان که این موضوع را شنید، به حضور فرماندهانِ فاتح تهران رسید و شمشیر خود را به عنوان تسلیم، در مقابل آنان بر زمین نهاد. در ساعت چهار بعد از ظهر همان روزی که تهران فتح شد، جلسه مهمی با حضور پانصد تن از نمایندگان مجلس و بزرگان پایتخت و آزادی خواهان معروف در بهارستان منعقد گشت.
این مجلس تاریخی که تحت عنوان «مجلس عالی فوقالعاده» انعقاد یافت، محمدعلی شاه را که به سفارت روس پناه برده بود، از سلطنت مستعفی شناخت و پسر او سلطان احمد میرزا ولیعهد را به سمت شاهنشاهی ایران اعلام کرد.
بدین ترتیب دروه اسبتداد صغیر که یک سال و بیست و دو روز به طول انجامیده بود به پایان رسید. محمدعلی شاه، مدت ۵۷ روز در سفارت روس پناهنده محمدعلی شاه به اتفاق اعضای خانواده، رجال، شخصیت‌های دولتی طرفدار رژیم استبدادی و ۵۰۰ قزاق مسلح وارد سفارت روسیه شد.
محمدعلی شاه پس از آن که لیاخف روسی فرماندار نظامی تهران نیز از نمایندگان مجلس درخواست تأمین جانی برای خروج از ایران کرد، به سفارت روسیه درخواست پناهندگی داد.
محمدعلی شاه دو ماه پس از درخواست پناهندگی و در اوج قیام مردم ـ ۱۸ شهریور ۱۲۸۸ ـ با راهنمایی سفارت روسیه و همراهی ۱۲۰قزاق ایرانی، سه سوار هندی، سه سوار روسی و نمایندگان سفارتخانه‌های روس وانگلیس تا مرز روسیه همراهی شد.
وی روز هفتم مهر از بندرانزلی راهی بندر ادسا در روسیه تزاری (اکراین امروزی) از آنجا رهسپار اروپا شد. طبق توافق، قرار شد دولت ایران سالانه یکصدهزار تومان به او و خانواده‌اش پرداخت کند و در عوض او هم املاکش را به دولت واگذار کرده و جواهرات سلطنتی را پس دهد. یک روز پس از خروج محمدعلی شاه از کشور ـ هشتم مهر ۱۲۸۸ ـ مادر وی «ام الخاقان» که دختر میرزا تقی خان امیرکبیر بود(تاریخ همچون مادربزرگ او مهد علیا از او به بدی و دسیسه گری یاد کرده است برعکس مادر خود ملک زاده عزت الدوله)، درگذشت.
محمدعلی شاه روز ۲۶ تیر ۱۲۹۰ از منطقه «گمش تپه» در شمال ایران و به کمک برادرش برای تصرف تهران به حمله نظامی متوسل شد که این حمله نیز سرکوب شد و عده زیادی از رجال، نمایندگان و مقامات طرفدار وی در دولت، بازداشت و یا اخراج شدند.
محمدعلی شاه قاجار سرانجام در ۱۶ فروردین ۱۳۰۳در ۵۴ سالگی براثر دیابت در پاریس درگذشت. مرگ او ۱۵ سال پس از خروج وی از ایران و یک سال قبل از انقراض سلسله قاجار رخ داد. در مراسم تشییع پیکر محمدعلی شاه، احمدشاه آخرین پادشاه قاجار که در فرانسه اقامت داشت، همراه با عده زیادی از شاهزادگان و سران کشورهای اروپایی شرکت داشتند.
محمدعلی شاه در ۱۲۴۹ متولد شد، در ۲۸ دی ۱۲۸۵ یک هفته پس از مرگ پدرش ـ مظفرالدین شاه ـ تاجگذاری کرد، در دوم تیر ۱۲۸۷ مجلس شورای ملی را به توپ بست، در ۲۶ تیر ۱۲۸۸ از سلطنت خلع شد، در ۱۸ شهریور ۱۲۸۸ از ایران گریخت و در ۱۶ فروردین ۱۳۰۳ درگذشت. مرگ وی و مرگ پسرش احمدشاه به فاصله ۶ سال رخ داد.
اما مرگ میرزا ابوطالب زنجانی:
میرزا ابوطالب زنجانی استخاره بگیر محمد علی شاه برای حمله به بهارستان
«عزیزالسلطان» در خاطرات خود (کتاب روزنامه خاطرات غلامعلی خان عزیزالسلطان ملیجک، جلد سوم صفحه ۱۹۹۷) به مشکوک بودن این قتل اشاره کرده و می‌نویسد: «دیشب آقا سید ابوطالب زنجانی مرحوم شده است، صبح که رفتند توی اطاقش، دیدند مرده است و گردنش بریده شده است. یک حکمی هم فرستاده بودند که ببیند چه شده است به عنوان این که می‌خواهیم امتحان بکنیم، کاری کردند که چیزی معلوم نشود.»
توضیح این نکته را لازم می‌دانم که در آغاز امر، پلیس کوشیده است که این جنایت را کار همسر او، شاهزاده خانم «فخرالسلطنه» عنوان کند در حالی که این اتهام به هیچ روی پذیرفتنی نیست که شاهزاده خانمی شوهر خود و مجتهد بزرگ شهر را خفه کند.
باید به این نوشته بیافزایم که مرحوم «حاج میرزا ابوطالب خانم فخرالسلطنه» را طلاق داده بود ولی به او اجازه داده بود که برای رسیدگی به فرزندانش در حیاط اندرونی همان خانه سکونت کند. این شایعه که غلامان سفارت انگلیس به محکمه شرع او به منظور رسیدگی به پرونده‌های اتباع ایرانیِ تحت حمایت انگلستان رفت و آمد داشتند به کمک شاهزاده خانم «فخرالسلطنه» ، او را به قتل رسانده‌اند ، شایعه‌ای صد در صد ساختگی و غیر مستند است.
عقیده شخص این نویسنده آن است که تندروهای افراطی مشروطیت به ویژه عوامل «یپرم خان» ، مرتکب این جنایت شده‌اند. «میرزا صادق مستشارالدوله» اشاره به این دارد که مجاهدین تندرو و یاران «یپرم» ، فهرستی از سی، چهل نفر تهیه کرده بودند که آن‌ها را اعدام کنند. بدین جهت بعید نیست که همان افراد، عامل اجرای این جنایت بوده‌اند و نکته‌ای دیگر که ذکر آن ضروری به نظر می‌رسد این است که تا دو سال پس از استقرار مجدد مشروطیت، محکمه شرع «حاج میرزاابوطالب» با همان رونق پیشین همچنان برقرار بود و دولت انقلابی مشروطه نه تنها برای این مجتهد درستکار مشکلی ایجاد نکرد بلکه کمک‌های رسمی دولت به محکمه شرع او مانند سابق ادامه داشت و پس از مرگ مشکوک او، «عضدالملک نایب‌السلطنه» با تأیید شاه برای ورثه او از سوی دولت مشروطه مقرری برقرار کرد. امید آنکه روزی با جست وجو در اسناد نظمیه آن زمان این راز سر به ، مهر افشا شود.
