دانش و تاریخ سیاسی

مدل های تصمیم گیری در سیاست خارجی

مقاله آقای عباس ملکی

 

تحلیلگران سیاسى بصورت سنتى بر روى این مسئله تمرکز مى نمودند که که چگونه یک تصمیم گیر بر روى یک راه حل از میان تعداد متعددى از آلترناتیوها تمرکز مى نماید؟ در همین ارتباط سه مدل مطرح در تصمیم گیری سیاست خارجی که در سالهاى اخیر بیشتر مورد بحث بوده اند، در این بخش برشمرده مى شود: اولین آنها که در کارهاى گراهام آلیسون مورد بحث قرار گرفته است، مدل عقلایى است . البته او از سه الگو در کارهاى خود نام مى برد که عبارتند از الگوى عقلایى ، الگوى سازمانى و الگوى بوروکراتیک .

الگوى بازیگر خردمند یا سیاست عقلایى، عمل یک ملت و یا یک حکومت را در برابر یک وضعیت بر ضایه محاسبات عقلایى و داده هاى عینى ارزیابى مى کند.

چنانکه در بحران کوبا، تحلیلگران بر پایه الگوى سیاست عقلایى، سیاست و عمل اتحاد شوروى را عملى عقلایى توصیف مى کردند که از زاویه اهداف استراتژیک این کشور درست بوده است .

در الگوى سازمانى، آلیسون به این نکته مى پردازد که هر تصمیمى که اتخاذ شود، بناچار از مجارى سازمانها و نهادهاى خاصى صورت مى گیرد. شناخت سازمانى که تصمیمى بر عهده آن واگذار شده است مى تواند ما را از کم وکیف آن تصمیم آگاه کند. در الگوى بوروکراتیک، آلیسون این بحث را مطرح مى نماسد که سازمانها و ادارات بوسیله افرادى اداره مى شوند که هریک براى خود نقش و صلاحیتى قائل بوده و ممکن است در رقابت با یکدیگر قرار داشته باشند.

در نتیجه تصمیم نه محصول فرآیند کار و وظیفه یک سازمان بلکه محصول چانه زنى افرادى تلقى مى شوند که از موقعیت شغلى خود استفاده و به ایفاى نقش مى پردازند. در نتیجه ویژگیهاى شخصى، شغلى، انگیزه ها و عقاید دیوانسالاران در فرآیند تصمیم گیرى نقش عمده اى ایفا مى نماید.

مجموعه اى از مدلهاى نوع دوم تحت عنوان سایبرنتیک عقلایى محدود بوسیله هربرت سایمون در ابتدا بررسى شد. مدل نوع سوم در رشته هاى مختلف به نام هاى متفاوت خوانده مى شود. در روابط بین الملل، از “چارچوب هاى مفهومى ” بعنوان سومین مدل یاد گشته و در علوم سیاست گذارى و همچنین تصمیم گیرى به عنوان مدل هاى مربوط به روانشناختى معرفتى معروف است از جمله مدل شهودى چند وجهى ، که روشهاى مکاشفه اى را در روانشناسى شناختى را بصورت تجربى بررسى مى نماید نیز در همین مقوله جاى مى گیرد.

در مورد چارچوب هاى مفهومى، روزنا منابع سیاست خارجى در یک کشور بزرگ و باز را متغیر هاى وابسته به نقش، جامعه و حکومت مى داند . برچر کارهاى روزنا را توسعه داده و دو محیط براى تصمیم گیرى در سیاست خارجى برشمرد. محیط عملیاتى و محیط روانشناختی. محیط عملیاتى خود به دو بخش تقسیم مى گردد. میدان بیرونى به نظر او شامل متغیرهایى از جمله متغیرهاى جهانى، منطقه اى و روابط دوجانبه است. سازمان ملل متحد از جمله نهادهاى سیستم جهانى است.

محیط درونى در توسعه نظریات روزنا شامل توانایى هاى نظامى و اقتصادى، ساختار سیاسى، گروه هاى داراى منافع و نخبگان رقیب هستند. محیط روانشناختى یک منبع غنى براى تشریح نظریات مربوط به تصمیم گیرى است. ایدئولوژى، میراث تاریخى، شخصیت و آمادگى از متغیرهاى محیط روانشناختى هستند.

شش گمان و فرض در ارتباط با نگرش روانشناختى به تصمیم گیرى در سیاست خارجى وجود دارد:

۱-تصمیم گیران تمایل دارند تا اطلاعات واصله را با تصاویر ذهنى خودشان تطبیق دهند، بعبارت دیگر بازیگران مایل به درک آن چیزهایى هستند که انتظار دارند آنها را درک نمایند.

۲-تصمیم گیران نظام بین المللى را بعنوان نظام تحت تسلط خود مى انگارند تا هر چه سریعتر مشکلات امنیتى خود را حل نمایند.

۳-تصمیم گیران کشورهاى توسعه یافته در ارتباط با محیط درونى، اهمیت فراوانى براى رقابت مابین نخبگان و گروه هاى داراى منافع دارند.

۴-نخبگان در کشورهاى توسعه یافته بیشتر رقیب خود را گروه هاى داراى منافع مى دانند تا دیگر نخبگان رقیب.

۵-نخبگان در کشورهاى توسعه یافته وزن بیشترى به متغیرهاى بیرونى در مقایسه با متغیرهاى درونى مى دهند.

۶-ظرفیت هاى اقتصادى و نظامى که ریشه در تبلیغ و بیشینه نمودن قدرت دارد، محرک اصلى در رفتار کشورهاست. این روش براى قدرت هاى متوسط غیر قابل قبول است.

Planning Decision Making layers

مدل عقلایى تصمیم در سیاست خارجى

مدل بازیگر عقلایی بهینه سازى را در یک فضاى تعاملى جهانى این چنین تصور مى نماید که اقتصاد بازار محرک اصلى جامعه و یا سازمان دولتى است. در تئورى مطلوبیت، تصمیم گیران این چنین مى پندارند که خروجى تصمیم از انتخاب هاى در دسترس ناشى مى گردد. در همان زمان که انتخاب ها از خروجى ها ناشى مى گردد و سپس در مرحله انتخاب راه حل بنظر مى رسد که براى پیشنهاد دادن بهترین ظرفیت کار سختى در پیش داشته باشیم.

در زمینه مدل عقلایى و نظم و ترتیب آن مباحث متعددى تاکنون بوده است. هردیدگاه علمى به یک نوع نظام عقلایى را تصویر نموده است:

۱-روانشناسان معرفت شناختى بر این بخش متمرکز شده اند که چگونه رفتارهاى هنجارگرا توسط افراد انتخاب مى شود.

۲جامعه شناسان بر روى ساختارهاى اجتماعى، ارزش ها و نرم ها توجه نموده اند.

۳مردم شناسان بحث خود را بر نظرات طرفداران نظریه هاى رسمى اقتصادی (عقلایى) ومباحثات آنان با اقتصاد اساسی (که ارزشهاى مذهبى و نقطه نظرات اجتماعى بیشتر از دستاوردهاى اقتصادى و سیاسى مد نظر است)، معطوف مى دارند.

۴-صاحبنظران سیاسى بر تفوق عوامل سیاسى و نهادهاى سیاسى در مراحل تصمیم گیرى تاکید دارند.

۵-اقتصاد دانان بر بیشینه نمودن ثروت و همزمان با توجه به محدودیت هاى متعدد تکیه دارند.

۶-نظریه پردازان مالى بر رفتار غیرکامل بازار و ظرفیت سود در دوران دلنگرانى هاى بازار تمرکز نموده و

۷-استراتژیست هاى بازار انتخاب هاى مصرف کننده که ما را بسوى انتخاب هاى رفتارى عقلایى سوق مى دهد، را بعنوان بحث بر مى گزینند.

به آلیسون و تصمیم گیرى او باز مى گردیم. او نظرات خود را در سه سطح مطرح مى نماید:

در سطح اول، تصمیم گیرنده، انسان عقلایى کامل به شمار آمده است که در شرایطى تصمیم مى گیرد که راه حلهاى گوناگون و طرق عمل مختلف به دقت و صحت سنجیده و ارزیابى شده اند. در نتیجه تصمیم گیرى عقلایى است و تصمیماتى اتخاذ مى شود که حداکثر مطلوبیت را دارند و تصمیماتى هستند که ارزشهاى مورد نظر را به بهترین وجه تامین و برآورده مى نمایند. این مدل یک مدل کلاسیک اقتصادى نیز بشمار مى آید.

ولى آلیسون هشدار مى دهد که اگر چه چنین توصیفى ما را در درک و فهم بیشتر چگونگى تصمیم گیرى کمک مى نماید، ولى باید توجه داشت که در اینجا از زاویه بسیار کوچک و محدودى به واقعیات نگریسته شده و در نتیجه در بعضى از موارد نیز صحیح عمل نمى نماید. آلیسون اضافه مى نماید که در تصمیم گیرى در سیاست خارجى، هرچه اطلاعات ما در زمینه امور داخلى کشور و دولت مقابل کمتر باشد، گرایش به تکیه بر الگوى کلاسیک بیشتر است.

مدل روانشناختى تصمیم در سیاست خارجى

سطح دوم تصمیم گیرى را آلیسون از زاویه تصمیم گیرى در سازمان و بر حسب ضوابط و معیارهاى سایمون براى تصمیم گیرى مطرح مى نماید. مدل سازمانى تصمیم گیرى یک مدل توصیفى است. این مدل نشان مى دهد که چگونه واقعا تصمیم اتفاق مى افتد.

در این مدل فرض بر آن است که تصمیم گیرندگان کاملا عقلایى عمل نمى کنند، بلکه در محدوده اى از زمینه ها، ادراک از بدیل ها و توانایى تصمیم، عقلایى رفتار مى نمایند. اگر اهداف در مدل عقلایى کاملا روشن است، در اینجا، اهداف با توجه به مسیر تصمیم ممکن است تغییر نمایند. این مدل به نام عقلایى محدود نیز شناخته مى شود.

اگرچه آلیسون نشان مى دهد که چگونه مدل سایمون مى تواند درک و فهم ما را از مکانیسم تصمیم گیرى افزایش دهد، ولى در عین حال نواقص و نارسایى آن را نیز خاطر نشان مى سازد و هشدار مى دهد که مدل سایمون مى تواند به پیش بینى هاى غلط و نادرست نیز برسد.

جانیس و مان درمدل روانشناختى خود بر این باورند که کلید فهم تصمیم گیرى آن است که انسان موجودى احساسى است. “مقامات دولتى که تصمیم هاى مهم تاثیرگذار بر سرنوشت کشور را مى گیرند با میزان بیشترى از خود-محدودى تعهد آمیز مواجه هستند. موقعیت هاى پیشین را دیدیم که مداوما شایق بودند که تا به دستاورد مورد نظر خود برسند، درهمان زمان که شدیدا دل نگران هزینه هاى سنگین و احتمال خطر باخت بودند“.

با این تعبیر، محرکه اولیه تصمیم گیرندگان سیاسى این نیست که پایدارى روش معرفت شناختى و منطقى تصمیم گیرى را حفظ کنند، بلکه آنان مترصد آنند که بین تعارضات احساسى حاکم بر تصمیم گیرى نوعى سازگارى ایجاد کنند. به کلامى دیگر، جانیس و مان معتقدند که الگوهاى مختلفى از کنار آمدن با این تعارضات وجود دارد.

تصمیم گیرنده سیاسى مداوما در صدد آن است که تعارضات حاکم بر فضاى تصمیم گیرى را حل کند و یا بهتر آن است که بگوئیم مایل است به حل گرایش هاى متعارض قبول و ردى که نسبت به یک اقدام خاص، وجودش را فرا گرفته نائل آید.

مدل سیاسى تصمیم گیرى در سیاست خارجى

در سطح سوم، تصمیم گیرى ابعاد گسترده ترى بخود میگیرد. در اینجا، تصمیم گیرى دیگر محدود به تصمیم گیرى در چهارچوب ضوابط و معیارهاى رسمى سازمان نیست.

قواعد مدون و مقرر، بخشنامه ها و دستور العمل هاى فرموله شده حد و حدود تصمیم گیرى را معین نمى نماید و تلاش و جستجو براى یافتن راه حلهاى مناسب تنها در امتداد و در مسیر شناخته شده قبلى صورت نمى گیرد. در این سطح به اعضاى سازمان به دیده کسانى نگریسته مى شود که درگیر سیاست شده و سیاستمدارند.

سیاست” به معناى معامله و داد و ستد، ولى معامله و داد و ستدى که با قواعد معین و خاصى بین افراد در سیستمى با آرایش سلسله مراتبى و در چارچوب کلى آن انجام مى گیرد. علاوه بر این، میزان وماهیت مسئولیتى که افراد به دوش مى گیرند، در تعبیر و تفسیر آنچه که مى بینند و مى شنوند و در نوع تصمیماتى که اتخاذ مى نمایند، تاثیر فراوان دارد.

اما اعضاى سازمان علاوه بر سیاستمدارى، انسان نیز هستند. بنابراین هسته مرکزى سیاستمدارى بوروکراتیک را شخصیت انسانها تشکیل مى دهد که در نتیجه، این که چگونه انسانى توان تحمل مسائل و مشکلات را داشته باشد، اینکه شیوه عمل هر فرد چه باشد، همه و همه اجزاى تشکیل دهنده و تغییر ناپذیر و تنزل ناپذیر آن ترکیب خاصى هستند که سیاستگذارى ها بر اساس آن انجام مى شود.

علاوه بر این، افراد کوله بارى از حساسیت هاى خاص و تعهدات خاص دارند که در احراز هر پست و مقامى و در ورود به هر سازمانى آن را به دوش مى کشند. بنابراین بروشنى اهمیت، ارتباط و تاثیر عواطف و احساسات انسان، رفتار دفاعى او و رفتار رقابت جویانه او نشان داده شده است.

تصمیم گیرى شهودى

ابتدا برنامه ریزى اکتشافى و سپس تصمیم گیرى اکتشافى مطرح و سپس توسعه یافت. اصولا واژه (heuristic)در صورتیکه صفت باشد به معانى شهودى، اکتشافى، کاوشى، ذهنى، آروین آموزانه و وابسته به یادگیرى عملى از راه تجربه و خطا نقل شده است. اما heuristics)) به عنوان اسم به معناى فرآیندهاى مکاشفه اى و روشهاى آروینى آمده است.

الگوریتم مکاشفه اى، یک راه حل نسبتا مطلوب و با بازده و نزدیک به مسئله براى ما تمهید مى نماید. اغلب این مدل به ما مطلوبیت نزدیکى به راه حل قطعى را نیز مى گوید. از طرف دیگر نگاه به طبیعت همواره براى انسان، روشها و الگوهاى آموزنده اى را به همراه داشته است.

در میان حیوانات، تصمیم گیرى بصورت غریزى انجام مى پذیرد، اما برخى از زیست شناسان با آزمایشات و تجربیات متعدد دریافته اند که نحوه تصمیم گیرى حیوانات نیز به نوعى اکتشافى است . واژه (Intuition) و تصمیم گیرى شهودى (Intuitive Decision making) دو واژه اى هستند که از این پس در این بخش مورد استفاده قرا مى گیرند. ابتدا باید گفت که براى دست یازیدن به حقیقت چهار روش زیر مورد تجزیه و تحلیل قرار مى گیرد:

۱- وحى

۲- الهام، اشراق و کشف شهود

۳- منطق

۴- روش علمى

الهام، کشف شهود و اشراق، راهى است بسوى دست یابى به حقایق که بى گمان نیاز به کسب تقواى الهى، کوشش و مجاهدت در راه پروردگار، مطالعات بسیار و تفکر فراوان دارد که بى شک نصیب همگان نمى گردد. متفکر اندیشمند نه فقط داراى دانش است، بلکه به اشراق و کشف شهود نیز دست مى یابد.

الهام، اشراق و کشف شهود جزو  روش های علمی  تا مدت ها قبل نبود، اما اکنون به صراحت از آنان بعنوان برخى از روش هاى پذیرفته شده سخن مى گویند. روش عقلایى محدود با روش شهودى به یکدیگر نزدیک مى باشند. تفکر شهودى بخشى از فرآیند کشف حقیقت است.

مسئله اساسى در تصمیم گیرى توسط انسان آن است که ممکن است براى یک مشکل راه حلى ریاضى وجود داشته باشد، اما مدل ریاضى گرچه وجود دارد، اما آنچنان پیچیده است که با دانش ما دستیابى به راه حل حتى غیر ممکن است. در این وضعیت به راه حل هاى شهودى رو مى آوریم. البته درگذشته نیز از این روش استفاده مى گردید، مثلا در حل مسائل بطریقه سیمپلکس و یا الگوریتم حمل و نقل ابتدا و در فاز اول مى توان بصورت اختیارى از یک نقطه محاسبات را شروع نمود.

منظور این است که در جریان امور روزمره ما همواره از روشهاى شهودى استفاده مى کنیم. مثلا زمانى که شما قرار است که از برابر مامور گمرک در فرودگاه بگذرید، درحالیکه همه گیشه ها خالى است، اما شما به سمت مامورى از گمرک مى روید که لبخندى به لب دارد و یا در بانک به سوى باجه اى مى روید که تعداد کمترى در آنجا منتظر هستند. مى توان نتیجه گرفت که روشهاى شهودى با بازدهى سروکار دارند. یعنى راه حلى را بر مى گزینید که سریعا شما را به یک نتیجه خوب مى رساند، اگرچه این راه حل بهترین نیست.

تئورى هاى تصمیم گیرى ابتدا بخشى از اقتصاد در اوائل قرن بیستم بودند. سپس بتدریج از سادگى و شکل ریاضى خود به واقع گرایى و تمرکز بر امور سیاسى معطوف گشتند. مدلهاى ریاضى براى حل مسائل تصمیم گیرى در مواقعى نمى توانستند مشکلات مدیران را حل نمایند و از طرف دیگر اگر مسئله را کاملا صحیح تعریف مى نمودیم، معادلات بدست آمده بسیار بلند، غیرخطى و پیچیده از لحاظ منطقى مى گشتند. از طرف دیگر، اگر مى خواستیم که معادله ریاضى را ساده تر بنویسیم، این نگرانى بوجود مى آمد که مدلى که ما از روى مشکل در جهان واقع ساخته ایم، تفاوت هاى اساسى با آن داشته باشد و به زبان دیگر بازگو کننده واقعیات مسئله نباشد.

بنابر این پس از سالها پیشرفت در علوم تصمیم گیرى به این نتیجه رسیدیم که مدل هاى ما در حدى پیچیده مى شوند که قابل حل کردن نیستند و از طرف دیگر ساده سازى نیز در حل مسئله اشکالات اساسى وارد مینمود.

بصورت عمومى ممکن است ما بین دو رهیافت کلى در نظام هاى تصمیم گیرى سیاست خارجى تفاوت قائل شویم. اولین آنها، انتخاب عقلایى است و دومین روانشناسى معرفتى . ما بدنبال مقایسه بین این دو و سپس رسیدن به رهیافت شهودى و آنگاه مدل شهودى چند وجهى هستیم که این دو را به یکدیگر نزدیک مى نماید.

مدل شهودى چند وجهى، پروسه، نتیجه تصمیمات و همچنین سطوح متفاوت تحلیل (فردى، زوجى و گروهى) را شناسایى مى نماید. مسائلى که در مدل شهودى دخالت دارند، عبارتند از:

۱-بیشتر نمودن و یا ارضاى مطلوبیت

۲-درگیرشدن در تحقیق همبسته

۳-انجام محاسبات مشروح و یا

۴- ساده نمودن محدودیت هاى شهودى بوسیله تاثیرات چارچوب.

دو دسته از مدلهاى عقلایى و شناختى نمى توانند به تنهایى پدیده سیاست خارجى ایران و یا کشورهاى دیگر را توضیح دهند. اگر با دقت نگاه کنیم متوجه مى شویم که تصمیم گیران تلفیقى از استراتژى هاى متعدد را براى تصمیم گیرى اتخاذ مى نمایند. و در طول تصمیم گیرى از یک روش به روش دیگر حرکت مى نمایند . این وضعیت قابل مقایسه با تئورى هرج و مرج و پیچیدگی در علوم تجربى و اجتماعى است.

در گذشته در مبحث تصمیم مشاهده شد که مدلهاى مختلفى براى تصمیم گیرى وجود دارد که استفاده از آنها بستگى به ماهیت مسئله دارد. مواقعى است که بصورت ساده، انسان فکر مى کند که به یک راه حل گرایش قلبى دارد. برخى از محققان عقیده دارند که این احساس، احساس هفتمى است که بر ۶ حواس دیگر انسان اضافه مى شود. و برخى دیگر معتقدند که تنها افراد محدودى این توانایى را دارند.

تصمیم گیرى شهودى فرآیندى مربوط به ضمیر ناخود آگاه انسان است که بدون توجه به تجربیات گذشته فرد شکل مى گیرد. این فرآیند لزوما مجزا از فرآیندهاى عقلایى نیست و گاه ممکن است که هرکدام دیگرى را تکمیل نماید. یک آزمایش در این زمینه، به مقایسه دو نفر، یکى استاد و دیگرى نوآموز شطرنج باز مى گردد. فرض کنید که بازى شطرنج شروع شده و تنها ۵ تا ۱۰ ثانیه از شروع بازى گذشته است.

پس از آن شما تمام مهره هاى روى صفحه شطرنج را برداشته و پس از جابجا نمودن آن ها، از فرد وارد به شطرنج و تازه کار مى خواهید که مهره ها را مانند قبل –یعنى قبل از آنکه آنها را بهم ریخته باشید ، مجددا بچیند. تجربه نشان مى دهد که استاد بازى تقریبا ۹۵ درصد مهره ها را در جاى خود همانطور که در قبل بوده است مى نشاند. اما نوآموز تنها ۲۵ درصد از مهره ها را صحیح مى نشاند.

در بار دوم بدون اطلاع قبلى، اگر مهره ها را ما بصورت تصادفى در صفحه شطرنج بچینیم و به یک استاد شطرنج و یک نوآموز نشان دهیم، هر دو نفر بصورت متوسط تنها ۲۵ درصد از مهره ها را مى توانند بصورت صحیح در جاى خود بگذارند. این آزمایش نشان مى دهد که استاد شطرنج، بیشتر از یک نوآموز ظرفیت حافظه ندارد، بلکه او توانایى هاى خود در بازى شطرنج را در طول سالیان دراز افزایش داده و تجربه بیشترى از جمله در اینکه اوائل بازى شطرنج صفحه به چه صورتى است دارد . بصورت کلى، فعالیت بیشتر، تکرار و تجربه اندوزى همگى در تصمیم گیرى شهودى نقش دارند، اما این نقش یگانه و ویژه نیست.

اساس تصمیم گیرى شهودى بر تجربه و قضاوت تاکید بیشترى داشته تا منطق ترتیبى و یا استنتاجات خاصى که در تصمیم گیرى بکار مى رود.

تصمیم گیری شهودی روشى بر اساس واسطه گرى و یا غیر عقلایى نیست، زیرا بر اساس سالها تجربه و فعالیت مدیر که غالبا در ضمیر ناخودآگاه اوست شکل مى گیرد. وقتى مدیران از الهاماتى که به آنها شده است استفاده مى کنند، خیلى زود مشکلات را شناسایى مى کنند و به نوعى آلترناتیو حل مسئله را در مى یابند. در شرایطى که شدت پیچیدگى و ابهام زیاد است، تجربیات قبلى و قضاوت از اجزاى مورد نیاز براى شناسایى مشکل و حل مسئله است.

امروزه تصمیم گیران مى دانند که این پروسه یک مسیر سیاسى است که توازن مابین عوامل را باید در نظر داشت. همچنین نباید فراموش نمود که محدودیت اطلاعات و زمان نیز وجود دارد. همچنین یک تصمیم گیر مى داند که در رهیافت خود باید انتخابگر باشد، یعنى برخى از مسیرها را آگاهانه کنار بگذارد و برخى دیگر را انتخاب نماید .

همانطور که در گذشته ذکر گردید، طرفداران مدل رفتارى معتقد بودند که انسان در حالت تصمیم گیرى، داراى اطلاعات کامل و وقوف همه جانبه به کل مسائل نیست و بنابراین در یک حالت غیرشفاف، از طریق تجربه و خطا و کورمال کورمال تصمیم مى گیرد.

به نظر میرسد که که تصمیم گیرى شهودى نوعى تصمیم گیرى رفتارى است. چراکه، سایمون معتقد است که اکثر استراتژى هاى اقناع تصمیم گیر برای حل مسئله بر مبناى شهودى و بر اساس مکاشفه بجاى قواعد مشخص تصمیم گیرى هستند. . بنابراین مدل تصمیم نباید به تصمیم گیر تحمیل شود، بلکه مناسبتر است که به تصمیم گیر اجازه داده شود که پس از جمع آورى اطلاعات مناسب، خود به صورت تجربه و خطا و یا مکاشفه اى راه حلها را حدس بزند.

آن چه که از یک تصمیم گیر در سیاست خارجى انتظار مى رود آن است که یک فرد تاریخ دان با تمرکز بر واقعیات و در عین حال استفاده کننده مدل شهودى باشد. گرچه جمع شدن این صفات در یک فرد در نگاه اول ممکن است که مشکل باشد، اما بهررو دیپلمات بدون توجه به ابعاد مختلف مسئله نمى تواند تصمیم گیرنده مناسبى براى حفظ منافع کشورش باشد.

تئورى پندار

تئورى پندار ، شرح کاملى است از اینکه چگونه مردم بوسیله روش شهودى تصمیم مى گیرند . با توجه به این که این تئورى پیچیده است ، در این جا عناصر اصلى آن و چگونگى استفاده از آن را تنها بر مى شمریم.

سه عنصر اصلى در تئورى پندار وجود دارد: تصاویر، آزمایش ها و چارچوب ها. تصمیم گیرندگان بوسیله سه نظر متفاوت راهنمایى مى گردند که بدانها تصاویر گفته مى شود. یک تصویر، معرف اصول و یا ارزشهاى تصمیم گیرندگان است. تصویر دوم اهداف و یا مقاصدى که تصمیم گیر امید دارد به آنجا برسد را معرفى نموده و تصویر سوم، معرف برنامه و یا ابزارى است که تصمیم گیر بوسیله آنها مى خواهد به مقصود برسد .

در این تئورى دو آزمایش در خلال تصمیم گیرى وجود دارد.آزمایش تطبیق پذیرى که مشخص مى سازد که آیا راه حل مورد نظر با اصول و اهداف شما تطابق دارد یا خیر. هدف از این آزمایش آن است که راه حل هاى غیرقابل قبول حذف شوند. آزمایش دوم، آزمایش سودآورى است که پیامدهاى بالقوه یک راه حل را با دیگر بدیل ها مقایسه مى نماید. منظور ازاین ازمایش، آن است که بهترین گزینه را انتخاب نمائیم .

چارچوب، به مفهوم ومفاد تصمیم و همچنین چگونگى عرضه اطلاعات باز مى گردد. ضرب المثل معروف “نیمه پر لیوان را مى بینى یا نیمه خالى را؟”، یک موضوع در ارتباط با چارچوب است. چارچوب در تئورى پندار مهم است، زیرا این تئورى در مورد زمینه اى که در آن تصمیمات حادث مى شود، بحث کرده و به تصمیم معنا مى دهد. همچنین توفیق و یا شکست در همان زمینه و یا زمینه هاى مشابه راهنمایى براى تصمیمات فعلى ما فراهم خواهد آورد. بدین ترتیب، چارچوب به تصمیم گیر امکان مى دهد که از قوه الهام و شهود خود این بار استفاده نماید.

آزمون اول مبنى بر تطبیق پذیرى یک راه حل با اصول، اهداف و برنامه تصمیم گیر شباهت زیادى به همان عنصر رضایت در روش عقلایى محدود دارد. اگر دو یا چند راه حل بتوانند از این آزمون گذر کنند، آنگاه به آزمون سودآورى خواهیم پرداخت که شباهت به روش عقلایى دارد. اما همه اینها در چارچوب انتخابى ما قرار داشته و مى تواند باعث استفاده از قوه تخیل و ادراک ما شود.

مدل سبک تصمیم گیرى

مدل سبک تصمیم گیری چهار رهیافت متفاوت فردى را براى تصمیم گیرى معرفى مى نماید . اساس این مدل بر مبناى شناخت این موضوع قرار گرفته است که افراد از لحاظ دو جنبه با یکدیگر متفاوتند. اولین جنبه، روش فکر کردن آنهاست. برخى از افرادمنطقى و عقلایى فکر مى کنند و اطلاعات واصله را بصورت مرتب مورد مداقه قرار مى دهند. در برابر، برخى از افراد، بصورت شهودى و خلاق فکر مى کنند. آنها درکى کلى از موضوعات دارند. این نکته نیز خاطر نشان مى شود که این تفاوت ها ماوراى مشخصات انسانى عمومى انسانها که قبلا در بحث عقلایى محدود و تئورى پندار بدانان پرداختیم مى باشد. جنبه دیگر، تحمل ابهام است. برخى از افراد، نیاز زیادى احساس مى نمایند تا اطلاعات صحیح را بصورتى فراهم آورند تا ابهام در آن کمترین باشد، در حالیکه برخى دیگر میتوانند در یک زمان چنیدن اندیشه را به نتیجه برسانند.

وقتى که این دو جنبه با یکدیگر در یک جدول ترکیب مى گردد، به چهار سبک در تصمیم گیرى مواجه مى شویم: سبک هاى امرى، تحلیلى، مفهومى و رفتاری.

افرادى سبک امری را بکار مى برند که که تحمل ابهام کمترى داشته و روشهاى عقلایى را پى گیرى مى نمایند. همچنین آنان منطقى کارا هستند. اما کارآیى آنان همواره تحت تاثیر تصمیم گیرى بر اساس اطلاعات کم و ارزیابى تعداد محدودى از بدیل هاست. این سبک از تصمیم گیرى، تصمیم گیرى را سریعتر نموده و تصمیم گیران متوجه امور کوتاه مدت هستند.

سبک تحلیلی تحمل ابهام بیشترى از سبک گذشته داشته و این ویژگى به نیاز به اطلاعات بیشتر و همچنین توجه به بدیل هاى زیادتر ما را راهنمایى مى نماید. مدیران علاقمند به این سبک را مى توان مدیران بادقت و توانا در تطبیق با شرایط نو دانست.

افرادى که به سبک مفهومی تصمیم مى گیرند، کسانى هستند که به دورنما توجه داشته، مسائل را کلى دیده و آلترناتیوهاى متعددى را در نظر مى گیرند. تمرکز آنان بر مسائل دراز مدت بوده و براى استفاده از خلاقیت جهت حل مشکلات، این مدیران مناسبترین افراد هستند.

آخرین سبک یعنى سبک رفتارى، مدیرانى را توصیف مى نماید که با دیگران بصورت عالى کار مى کنند. آنها نگران دستاوردهاى همتایان و زیردستان خود هستند. آنها حاضر به قبول پیشنهادات دیگران هستند و بصورت عمده اى به جلسات براى ایجاد ارتباط با دیگران توجه اتکا دارند. این قبیل مدیران، از مناقشه اجتناب کرده و سعى در رسیدن به توافق دارند.

اگر چه این چهار مقوله مجزا و واضح هستند، اما اکثر مدیران مشخصاتى دارند که بلحاظ آن در بیشتر از یک مقوله جاى مى گیرند. بنابراین احتمالا بهترین راه آن است که مشخصه مسلط مدیر را انتخاب و در یکى از این چهار مقوله آنرا جاى دهیم.

دانشجویان رشته مدیریت، مدیران سطح عملیاتى و همچنین مدیران اجرایى عالى، بیشترین گرایش را به سبک تحلیلى دارند. شاید دلیل آن این باشد که دروس رسمى مدیریت و بازرگانى در دانشگاه ها، تفکر عقلایى را توسعه مى دهند. بعنوان مثال، دروس حسابدارى، آمار و امور مالى، همگى تحلیل هاى عقلایى ارائه مى دهند.

علاوه بر تمهید یک چارچوب براى توجه به تفاوت هاى فردى، تمرکز بر سبک تصمیم گیرى براى کمک به فهم این واقعیت نیز مفید است. این واقعیت که چگونه دو نفر با هوش و استعداد معادل، با دستیابى مساوى به اطلاعات، مى توانند در روش تصمیم گیرى و انتخاب راه حل کاملا متفاوت مى باشند.

تکنولوژى واحد هاى سازمانى

سازمان ها در بخش هاى تولیدى، خدمات و آموزش همواره با تکنولوژى و یا فن آورى سروکار دارند. تکنولوژى عبارت است از ابزار، روش و عملیاتى که براى تبدیل مواد به محصول (داده به ستاده) مورد استفاده قرار مى گیرد. تکنولوژى چیزى نیست مگر فرآیند تولید و شامل ماشین آلات، شیوه ها، رویه ها و روشهاى انجام امور .

مسئله مهم سازگارى ساختار سازمان و تکنولوژى مورد استفاده سازمان است. چارلز پرو بر اساس تحقیقاتى که در موسسه هاى تادیب جوانان، بیمارستانها و موسسات تولیدى متعدد انجام داده بود، مجموع تکنولوژیها را بر حسب تکنولوژى هاى عادى و غیر عادی تقسیم بندى کرد. نکته جالب کار پرو آن بود که او تنها به کارخانجات تولیدى نپرداخت، بلکه موسسات خدماتى و آموزشى را نیز در تحقیق خود دخالت داد. پرو دو بعد از فعالیت هاى سازمانى را شناسایى کرد که به فرآیند و ساختار سازمانى مربوط مى شد.

اول تنوع کار بود که عبارتست از تکرار رویدادهاى غیر منتظره و جدیدى که در فرآیند تبدیل رخ مى دهد. درجه عادى بودن تکنولوژى بر حسب نسبت بین استثنائات به موارد معمولى که سازمان با آنها مواجه مى شود و نوع فرآیندهاى مورد استفاده در تصمیم گیرى براى مقابله با استثنائات تعریف مى شود. هنگامیکه استثنائات کم هستند و فرآیند هاى مورد استفاده بر تجزیه و تحلیل منطقى و عقلایى استوار مى باشند، تکنولوژى عادى است. هنگامیکه سازمان با استثنائات زیادى مواجه است و روش مشخص و از پیش تعیین شده اى براى حل مشکلات وجود ندارد، تکنولوژى غیر عادى است.

در دومین بعد تکنولوژى، به مسئله قابل تجزیه و تحلیل بودن فعالیت ها توجه مى شود. زمانى که فرآیند تبدیل، قابل تجزیه و تحلیل باشد، مى توان کارها را بصورت مراحل مشخص درآورد و مجریان مى توانند براى حل مسائل از روش هاى عینى و قابل محاسبه استفاده کنند.

از سوى دیگر، برخى از کارها را نمى توان تجزیه و تحلیل کرد. هنگامى که مشکلى بوجود مى آید، ارائه راه حل هاى مناسب و درست چندان ساده نیست. هیچ روش یا راه خاصى وجود ندارد که بتواند دقیقا مشخص کند چه باید کرد یا به طرف مقابل چه باید گفت. علت بوجود آمدن مشکل و نیز راه حل آن روشن نیست. بنابراین تصمیم گیر باید به تجربه، قضاوت و توان فکرى خود تکیه کند. معمولا راه حل نهایى مسئله به میزان دانش و تجربه فرد بستگى دارد.

دفت، آنگاه نمودارى را تدارک دید که در آن چارچوبى براى تکنولوژى هاى گوناگون تدارک دیده بود. او تنوع در تعداد متغیرها راب صورت یک بعد و تفکیک پذیرى گام هاى مربوط به تکنولوژى سازمان را بعد دیگر فرض نموده و با مقایسه این دو بعد او چهار نوع تکنولوژى را معرفى مى نماید: تکنولوژى عادى، تکنولوژى غیر عادى، تکنولوژى هنرى و تکنولوژى مهندسی. تکنولوژى غیرعادى، پیچیده، متنوع و گوناگون است. در سازمانهایى که از این فن آورى استفاده مى نمایند، فرآیند تبدیل را نمى توان بصورت کامل تجزیه و تحلیل و درک کرد. در این چارچوب، براى هر مسئله چندین راه حل قابل قبول وجود دارد. تحقیقات علوم اجتماعل، برنامه ریزى استراتژیک و تحقیقات کاربردى در این بخش قرار مى گیرند.

تصمیم گیرى شهودى چندوجهى

واژه (Poliheuristic) به معناى چند راه میانبر است که مکانیزم هاى معرفتى در اختیار تصمیم گیران براى ساده نمودن تصمیم هاى پیچیده در سیاست خارجى قرار مى دهد . زمینه اصلى این تئورى دو رشته علوم سیاسى و روانشناختى معرفتى است که تصمیم گیرى در سیاست خارجى را به عهده دارند. از روانشناختى معرفتى، عناصر کلیدى مانند این سئوال که چگونه تصمیم گیران یک راه حل را با توجه به عنصر زمان، محدودیت هاى متعدد، نامعلومى، ریسک و پیچیدگیهاى شغلى انتخاب و یا رد مى نمایند، مطمح نظر این تئورى قرار گرفته است. از رشته علوم سیاسى عناصرى سیاسى مانند چه کسى برنده و یا بازنده از لحاظ سیاسى است و پیامدهاى سیاسى تصمیم مدنظر قرار مى گیرد.

نظریات شهودى در گذشته بیان شد که عدم اکمال اطلاعات را بوسیله راه هاى نزدیکتر معرفتى براى دسترسى به اطلاعات و تسهیل تصمیم گیرى در موقعیت هاى پیچیده جبران مى نماید.

منطق اصلى در تئورى شهودى چند وجهى این است که سیاستگذاران و تصمیم گیران سیاست خارجى از استراتژى هاى متعدد تصمیم گیری از جمله استراتژى هاى بهینه (و نه همیشه بیشینه) در زمان تصمیم گیرى استفاده مى نمایند. یک استراتژى تصمیم، مجموعه اى از شیوه ها و رویه هاست که تصمیم گیر را درگیر انتخاب میان راه حل هاى متعدد نموده و همچنین قاعده تصمیم که حکم مى نماید که چگونه نتایج انتخاب فوق الذکر را در ایجاد تصمیم واقعى بکار برد . تئورى شهودى چندوجهى ادعا مى نماید که سیاستگذاران پروسه اى دو مرحله اى را بکار مى برند: بررسى مقدماتى میان راه حل هاى دردسترس و انتخاب بهترین راه حل از میان فهرست نتایج مرحله اول در جهت کمینه نمودن ریسک و بیشینه نمودن سود.

در مرحله اول، بررسى نه چندان کامل از راه حل ها، ما را به فهرستى از راه حل هاى باقى مانده مى رساند که لزوما به معناى بررسى و تحلیل تمامى راه حل ها و آلترناتیوها از همه ابعاد نیست. در اغلب موارد، تصمیمات سیاست خارجى بر مبناى توافق و یا رد راه حل هایى بر اساس یک یا معدود معیارهایى است. مرحله دوم شامل دخالت دادن قاعده تصمیم براى انتخاب یک راه حل از میان فهرست راه حل هاى باقى مانده است.

بنابراین طبیعى است که در طول این فرآیند، تصمیم گیران استراتژى خود را مداوما تغییر داده و یا از تلفیقى از استراتژى هاى تصمیم گیرى استفاده نمایند. نکته این جاست که در طول پروسه تصمیم گیرى روش ها و قواعد نیز ثابت نبوده و بسته به عوامل دخیل، میدان تصمیم، اهداف تصمیم گیر و دیگر قیود تغییر مى نماید.

در حالیکه در بخش هاى پیشین به روشها، الگوها و مدلهاى متعدد در تصمیم گیرى در سیاست خارجى اشاره نمودیم، بنظر مى رسد که مى توان تمامى آنان را در دو مکتب فکرى متمایز جاى داد: روشهاى مبتنى بر رهیافت انتخاب عقلایى و روشهاى مبتنى بر رهیافت روانشناسى معرفت شناختی. تئورى تصمیم گیرى شهودى چند وجهی تلفیقى از عناصر دو مکتب فکرى فوق را در بخش روانشناختى معرفتى خود در نظر دارد.

تئورى شهودى چندوجهى مکانیزم شناختى را براى انتخاب یکى از راه حل ها در تصمیم گیرى سیاست خارجى در نظر دارد و شرایط حاکم بر تصمیم و پروسه شناختى مربوط به آن (که چرایى و چگونگى تصمیم را مشخص مى نماید) را روشن مى سازد.

این روش چند نکته اساسى را در بطن خود دارد:

۱- رهبران سیاسى براى اندازه گیرى موفقیت و یا شکست خود، سود و یا زیان، دستاوردها و ناکامى ها و ریسکها و مخاطرات از روش ها و واژه هاى سیاسى استفاده مى نمایند. تئورى شهودى چندوجهى بدنبال فرآیندهاى کاوشى سیاسى است.

۲- در تصمیم گیرى روش هاى مختلفى براى استفاده از اطلاعات وجود دارد که لزوما با یکدیگر شبیه و نزدیک نمى باشند. یکى از محسنات تئورى شهودى چند وجهى آن است که خاصیت میزبانى براى استرتژى هاى اقتضایى را داراست و بنابراین انعطاف لازم براى استفاده از روش هاى متفاوت استفاده از اطلاعات را دارد.

۳- در روانشناختى معرفتى ثابت شده است که علیرغم تمامى مطالب گذشته در مورد ذهن، روح و روان انسانها که هر کدام داراى مشخصات مخصوص به همان انسان را دارد و از بقیه متمایز مى شود، اما مطالعات بعدى نشان داد که نوعى تجانس و همگنى مایبین پیچیدگیهاى شناختى در برخى انسان ها وجود دارد . گرچه در تعداد دیگرى از انسانها نیز عدم تجانس شناختى به چشم مى خورد.

۴- از این پدیده استفاده شده و در تصمیم گیری شهودی فرض مى شود که ممکن است که مشابهت هاى متعدد مابین پیچیدگیهاى شناختى تصمیم گیران در سیاست خارجى وجود داشته باشد. بنابراین مى توان بصورت نه چندان کاملا روشن، پیشنهادات و پیشنهادات متقابل دو واحد سیاسى در برابر یکدیگر را حدس زد و بدین نتیجه رسید که در مذاکرات این دو کشور به نتیجه رضایت بخشى خواهند رسید.

در حالیکه بر عکس در زمانیکه دو گروه از تصمیم گیران در سیاست خارجى دو کشور در حالیکه از لحاظ روانى داراى ناهماهنگى و عدم تجانس در پیچیدگیهاى شناختى هستند، در برابر هم قرار مى گیرند، به سختى مى توانند مواضع یکدیگر را درک نموده و احتمال رسیدن به یک نتیجه رضایتمند کمتر است.

عدم قطعیت در سیاست خارجى

تصمیم گیری در سیاست خارجی عموما در محیط هایى صورت مى گیرد که ناپایدار و پیچیده بوده و ابهام در مورد محیط کاملا نمایان است. رهبران سیاسى در هر کشور، علاوه بر ملحوظ داشتن مسائل مربوط به محیط بین المللى، نگرانى هاى داخلى را نیز در تصمیم گیرى لحاظ مى نمایند.

سیاست خارجى هرکشور ترکیبى از اهداف که از منافع ملى ناشى شده اند و وسائل که از قدرت ملى توانائى گرفته اند، مى باشد. و از آنجا که منافع ملى و قدرت ملى در عین تعاریف متعددى که از آنان داه شده است، مفاهیم مبهمى هستند، سیاست خارجى که ترکیبى از این دواست، دستخوش ابهام و عدم قطعیت بیشترى خواهد بود . بحث خـــود را با تعریف مرسـومى از سیاست خارجى ادامه مى دهیم. “اساسى ترین مولفه هاى سیاست خارجى عبارتند از : اهداف ملى مورد تعقیب و وسائل نیل به آنها. تعامل اهداف ملى و منابع نیل بدانها مضمون همیشگى کشوردارى را تشکیل مى دهد. مولفه هاى سیاست خارجى براى کلیه کشورها، اعم از کوچک و بزرگ، یکسان است “. این تعریف سیاست خارجى را بر اساس اهداف و وسائل موجود براى تحقق آنها تعریف کرده و آن دسته از اقدامات و عواقب نهایى آنها را که ممکن است با مقاصد بیان شده کشورها مربوط یا نامربوط باشد، نادیده مى گیرد. مضمون دقیق سیاست خارجى همچنان مورد بحث علماى علم سیاست و روابط بین الملل است.

ساده سازى در تصمیم گیرى سیاست خارجى

یکى از مسائل مهم در تصمیم گیرى در سیاست خارجى، مسئله اطلاعات است. حجم وسیعى از اطلاعات در جهان کنونى همواره در اختیار تصمیم گیران است. فارغ از کیفیت مورد مجادله این اطلاعات که مى تواند مورد سوء فهم قرار گیرد ، تمام اطلاعات بلحاظ محدودیت هاى ذهن بشرى نمى تواند مورد استقاده تصمیم گیر قرار بگیرد. بنابراین با توجه به واقعیت دنیاى ما که بهرحال مقامات کشورها همه روزه در حال تصمیم گیرى هستند، این سئوال پیش مى آید که آنان چگونه با انبوه اطلاعات ولى دسته بندى نشده، ناکامل و با کیفیت نامعلوم تصمیم مى گیرند.

پاسخ این سئوال آن است که آنان به ساده سازى رو مى آورند . آنان بخش هایى از محیط را که براى آنان شناخته شده است را با بکار بردن ساختار دانایى موجود خود (عقاید، چارچوب و تصویر ذهنى) براى تفسیر و تعبیر اطلاعات ورودى، ساده مى نمایند. در تصمیم گیرى نیز مجددا بازیگران سیاسى، با استفاده از مدلهاى شهودى، وسعت و سنگینى پروسه انتخاب را کاهش داده و آن را ساده مى نمایند.

هر چقدر که محیط پیچیده تر و نامعلوم تر باشد، افراد بیشتر به مدلهاى شهودى شناختى در تحلیل اطلاعات رو مى آورند تا بتوانند و یا تصور نمایند که تمام عوامل شناخته شده و مى توانند تصمیم مقتضى را اتخاذ نمایند .

قدرت ملى و سیاست خارجى

در این میان، علمای روابط بین الملل بر این عقیده اند که سیاست خارجى هر کشور مستقیما با عناصر قدرت ملى آن کشور در ارتباط است. مى توان براى تعیین قدرت ملى یک کشور میان دو دسته از عوامل تفکیک قائل شد: عوامل نسبتا با ثبات و عواملى که همواره دستخوش دگرگونى هستند. جغرافیا به وضوح باثبات ترین عاملى است که شالوده قدرت ملى راتشکیل مى دهد.

همچنان رودها، دریاها، اقیانوسها، دره ها، دشت ها و کوه ها مهمترین صحنه هاى ترجمه سیاست ها و استراتژى هاى طراحى شده مى باشند. تفاوت کشورها در ارتباط با قدرت آنان مانند تفاوت آنان در شکل و اندازه کشورشان است. منابع طبیعى نیز یکى دیگر از عوامل باثبات در میزان قدرت یک ملت نسبت به ملل دیگر است. مواد غذایى، مواد خام و از جمله منابع مدنى خصوصا نفت و گاز از جمله مظاهر توان یک کشور بشمار مى روند.

قدرت صنعتى و یا تکنولوژیک در زمینه هایى مانند صنعت، حمل و نقل، ارتباطات و یا کشاورزى خود مى تواند گویاى قدرت یک کشور باشد. آمادگى نظامى مستقیما با قدرت یک کشور در رابطه است و در ذیل آمادگى نظامى مى توان به عواملى همچون تکنولوژى نظامى، رهبرى، کمیت و کیفیت نیروهاى مسلح پرداخت.

جمعیت یک کشور نیز نمادى از قدرت ملى آن کشور مى تواند باشد و البته این موضوع الزامى نیست. شاید از خود جمعیت، توزیع جمعیت و روند رشد جمعیت مهمتر باشد. در میا ن عوامل کیفى مربوط به قدرت ملى مى توان از منش ملى ، روحیه ملى ، کیفیت حکومت و جامعه و کیفیت دیپلماسى نام برد. شاید بتوان گفت که دیپلماسى مغز متفکر قدرت ملى است. همانگونه که روحیه ملى روح آن است. اگر قدرت دید آن کاهش پیدا کند، قدرت داورى آن دچار اشکال شود، و اراده آن تضعیف گردد، همه امتیازات ناشى از موقعیت جغرافیایى، خودکفایى در مواد غذایى، مواد خام، تولید صنعتى، آمادگى نظامى، تعداد و ویژگیهاى جمعیتى در دراز مدت چندان به کار ملت نخواهند آمد. ملتى که بتواند به داشتن همه این امتیازات ببالد، اما دیپلماسى مناسب با آنها را نداشته باشد، ممکن است از طریق وزنه خالص سرمایه طبیعى اش به موفقیت هاى موقت نائل شود. اما در دراز مدت با بکار اندختن ناقص، ناپیوسته و مسرفانه این سرمایه طبیعى در راه اهداف بین المللى ملت، آن را بر باد خواهد داد .

متغیرهاى موثر در سیاست خارجى

مى توان متغیرهاى موثر در سیاست خارجى  را به ۵ گروه تقسیم نمود:

متغیرهاى فردى: این متغیرها به برداشتها، تصورات و ویژگى هاى تصمیم- گیران مربوط مى شود. احتیاط در مقابل بى ملاحظگى، عصبانیت در مقابل دوراندیشى، عمل گرایى در مقابل آرمانگرایى، احساس برترى در مقابل احساس حقارت و … این گونه متغیرها بر سیاست خارجى و تصمیم گیرى در آن تاثیر بسیارى دارد. زیرا این یک انسان است که مى باید در یک لحظه بحرانى تصمیم بگیرد و مسائل کوچک مانند این که سیاستمدار امروز صبح قبل از آمدن به وزارت خارجه آیا با همسرش بگو مگو داشته یا خیر در تصمیمات آن روز سیاستمدار تاثیر بسزایى دارد.

متغیرهاى نقش گرایانه: این متغیرها معمولا به عنوان شرح مشاغل یا قواعد رفتارى مورد انتظار از مقامات تعریف مى شود. منظور از مقامات افرادى مانند رئیس جمهور، وزراء، مقامات ادارى عالى رتبه، نمایندگان مجلس و نخبگان دیگرى است که در سیاست خارجى دخالت دارند. صرفنظر از شخصیت روانى یک فرد، وقتى وى نقش خاصى را به عهده مى گیرد، رفتار وى بر اساس انتظاراتى که مردم از آن نقش دارند، بطور قابل توجهى تغییر مى یابد.

متغیرهاى دیوانسالارانه: این متغیرها به ساختار و فرآیندهاى یک حکومت و تاثیر آنها بر سیاست خارجى مربوط مى شوند. بوروکراسى در هرکشورى داراى یک روند پیچیده مى باشد. اکثر تصمیم گیرى ها در سیاست خارجى به نوعى منعکس کننده منافع متعارض ادارات مختلف دولتى، دستگاه هاى نظامى و دوایر وابسته بدانهاست. رفتار دولت آمریکا در جریان خلیج خوکها و مذاکرات شوراى امنیت ملى آمریکا نشان مى دهد که هرکدام از مراکز دولتى مانند وزارت خارجه، سازمان مرکزى اطلاعات، وزارت دفاع و… آن طرحى را پیشنهاد مى کردند که منافع مرکز و یا اداره خود را حد اکثر مى ساخت.

متغیرهاى ملى: منظور از متغیرهاى ملى، متغیرهاى زیست محیطى نظیر وسعت، موقعیت جغرافیایى، عوارض زمینى، آب و هوا و منابع طبیعى

کشورهاست. براى مثال، یک کشور قاره اى که از مرزهاى آسیب پذیر و موقعیتى استراتژیک برخوردار است، احتمالایک استراتژى تهاجمى در پیش گرفته و یا حمایت کشور قدرتمندتر و متحرکترى را بخود جلب خواهد کرد. منظور از متغیر هاى ملى کلا همان عواملى است که قبلا تحت عنوان عوامل بوجود آورنده قدرت ملى از آنها بحث کردیم. عامل اقتصاد در این میانه از اهمیت بیشترى برخوردار است. مراحل مختلف توسعه اقتصادى اعم از داخلى و خارجى مى تواند تبیین کننده درجات متفاوت و مختلف استقلال سیاست خارجى باشد.

متغیرهاى نظام گرایانه: منظور آندسته از متغیرهایى است که نسبت به کشور مورد مطالعه، خارجى محسوب مى گردند. براى نمونه، ساختار و فرآیند هاى کل نظام بین الملل را مى توان در این مقوله قرار داد. نظام نوین بین المللى، توازن قدرت، نظام تک قطبى یا چند قطبى هرکدام به صورتى بر سیاست خارجى کشورها تاثیر خواهند داشت . مثلا سیاست خارجى ایران در سیستم دو قطبى بدون تردید با سیاست خارجى این کشور در دوره پس از فروپاشى شوروى متفاوت خواهد بود. این متغیرها تصمیم گیرى در کشورهاى کوچک را بیشتر تحت تاثیر قرار خواهد داد تا کشورهاى قوى و بزرگ.

اشکال تصمیم در سیاست خارجى

سه انگاره اساسى در مطالعه روابط بین الملل عبارتند از نگاره هاى کشور محور، چند محور و جهان محور. جایگاه علوم رفتارى در میان سه انگاره فوق، بنظر مى رسد که نزدیکتر به انگاره اول یعنى کشور محور باشد . زیرا تصمیم گیرى در سیاست خارجى، پروسه ایست که مى توان با نگاه رفتارى معرفت شناختى به آن برخورد نمود و طبیعى است که در نگاه اول، این کشورها هستند که سیاست خارجى دارند. بنابراین سطح تحلیل مى تواند سطح ملى باشد.

نکته دوم آن است که علیرغم آن که در زبان مصطلح ما از سیاست خارجى کشورها صحبت مى کنیم، اما واقعا این کشور به معناى واقعى کلمه است که در این مورد تصمیم مى گیرد و یا مسئولین کشوریعنى انسانهایى با مشخصات دیگر افراد بشرى هستند که تصمیم گیرند؟ به همین دلیل برخى از صاحبنظران بر این عقیده اند که وقتى که ما از یک کشور صحبت مى کنیم در حقیقت داریم از تصمیم گیرندگان رسمى آن صحبت مى کنیم. آن کسانى که مى توانند عمل به اختیار از جانب مردم و کشور انجام دهند. “کنش یک کشور همان عملى است که بوسیله افرادى به نام آن کشور انجام مى شود .”

برخى از صاحب نظران، تصمیمات ســیاست خارجى را به سه بخش عمده تقسیم مى نمایند:

تصمیمات برنامه ریزى شده : تصمیمات عمده اى که از عواقب بلند مدتى برخوردار بوده و بدنبال مطالعه، تامل و ارزشیابى مفصل کلیه گزینه ها اتخاذ مى شود. این تصمیمات تکرار شده، خوب تعریف شده و براى حل مشکلات، روال هایى از قبل وجود دارد. اطلاعات در مورد مسائلى که باید در مورد آنها تصمیم بگیریم تا حد قابل توجهى وجود داشته و همچنین احتمال آنکه راه حل ها به نتیجه برسد زیاد است.

تصمیمات بحرانى: تصمیماتى که در ادوارى اتخاذ مى شوند که تهدید شدیدى پیش آمده، زمان پاسخگویى محدود بوده و میزانى از غافلگیرى وجود دارد که به خاطر عدم وجود پاسخ هایى از پیش برنامه ریزى شده، ارائه پاسخى اختصاصى را مى طلبد.

تصمیمات تاکتیکى: تصمیمات مهمى که معمولا از تصمیمات برنامه ریزى شده مشتق شده ومى توانند مورد ارزشیابى مجدد، تجدید نظر، لغو و ابطال قرار گیرند .

نوع دیگرى از اشکال تصمیم در سیاست خارجى را مى توان در شناسایی بعد مرحله و یا ترتب نگاه افکند. از این بعد، تصمیمات به دو گروه اساسى و تبعى تقسیم مى شوند. تصمیم اساسی به تصمیمى گفته مى شود که به انتخاب اهداف جدید معطوف گردد. چنین تصمیماتى ممکن است سبب ایجاد خط مشى جدید و تغییر یا اصلاح سیاست قبلى گردند و یا واکنشى به یک موقعیت نوین در محیط باشند. اتخاذ این گونه تصمیمات انحصارا در اختیار رهبران جامعه است. نوع دوم، تصمیمات تبعی است. تصمیمات اساسى، زمینه را براى تصمیمات تبعى فراهم مى کند. این گونه تصمیم ها خود ناشى از تصمیم هاى اساسى هستند. این گونه کارها عمدتا در اختیار تکنوکرات ها و یا مقامات وزارت امور خارجه است.

نوع دیگرى از تقسیم بندى تصمیمات به منشاء تصمیم باز مى گردد. منشاء پویا و متحرک خود سه نوع تصمیم گیرى را اقناع مى نماید. اولین آنها، تصمیمات ابتکارى و یا ابداعی هستند. این گونه تصمیم ها سبب ایجاد واکنش و رفتارهایى در نظام بین- الملل گردیده و در سیستم بین الملل جنبش و تحرک بوجود مى آورند، گرچه از فرآیندهاى داخلى سرچشمه مى گیرند. عقلانیت و انتخاب منطقى-تحلیلى در تصمیمات ابداعى بیش از سایر تصمیمات احتمال وقوع دارد. دومین نوع، تصمیمات واکنشی است. این نـــوع، به منظور واکنش نســـبت به وقایع خارج از کشور اتخاذ مى گردد. نوع سوم تصمیمات تکرارى است. منظور آن است که تصمیم گیرندگان، با ملاحظه مجدد آلترناتیوها، تصمیمات قبلى را تکرار نمایند .

تناقض در اهداف سیاست خارجى

همانطور که گفته شد سیاست خارجى یک کشور برآیند پروسه پیچیده و چند وجهى تصمیم گیرى است که تعداد متعددى از دستگاه هاى دولتى و غیردولتى در آن دخالتدارند. هرکدام از بازیگران هدف متفاوتى را پى گیرى مى نمایند که بعضا اهداف افراد مختلف اهداف متضاد دارند. این تفاوت دراهداف، زمانى که به تصمیم گیرى مشخص در سیاست خارجى نزدیک مى شویم، منجر به بى تصمیمى و یا رفتار ناهمساز توسط واحد هاى مختلف دخیل در سیاست خارجى مى شود. ناهمسازى در اعمال سیاست خارجى خود موجب پیامدهاى جدى در کاهش بازدهى و کم شدن اعتبار یک کشور در سطح جهانى شود. این مسئله زمانى جدى تر مى شود که اهداف متخالف، بصورت همزمان در حال اجرا باشد. بعنوان مثال با یک کشور قرار است که روابط تجارى همه جانبه داشته باشیم و در همان زمان قراراست که نسبت به نقض حقوق بشر در همان کشور بشدت اعتراض گردد.

نمایش بیشتر

سید محسن مدنی بجستانی

مهندس برق قدرت - فوق لیسانس علوم سیاسی

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا