زندگینامه و نظرات آیت الله طالقانی

«زندگینامه و نظرات آیت الله طالقانی»
آیت الله سید محمود طالقانی در سال ۱۲۹۰ ش- ۱۳۲۹ ق ( در شناسنامه ایشان سال تولد ۱۲۸۴ ش یاد شده است) در روستای گلیرد طالقان به دنیا آمدند .
آیت اللّه طالقانی دوران کودکی را تا ده سالگی در روستای «گلیرد» طالقان سپری نمود و همان جا خواندن و نوشتن و مقدمات علوم اسلامی را فرا گرفت و سپس همراه خانواده به تهران رفت .
ایشان در نوزده سالگی برای فراگیری بیشتر و دقیق تر علوم اسلامی عازم حوزه علمیه قم گردید و از درس استادان بزرگی چون آیت اللّه حجت و آیت اللّه خوانساری بهره فراوان برد. آیت اللّه طالقانی، مدتی نیز برای بهره گیری از درس استادان مشهور نجف اشرف، راهی آن مرکز بزرگ علمی شد، اما دوباره به قم و مدرسه فیضیه برگشت.
ایشان پس از سال ها تحصیل در حوزه علمیه قم، از آیت اللّه حائری یزدی، بنیان گذار حوزه علمیه قم، اجازه اجتهاد گرفت و با عزمی راسخ و گامی استوار، راهیِ تهران شد و در مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق) به آموزش علوم اسلامی پرداخت. او که از مدت ها پیش دردِ جامعه و مردم را حس کرده بود و تنها راهِ نجات را در بازگشت به اسلام و قرآن می دانست، با برقراری جلسات تفسیر قرآن، در این مسیر قدم نهاد و رسالت عظیم خویش را به انجام رسانید.
در سال ۱۳۴۱ ش، به دنبال واکنش امام خمینی رحمه الله علیه انقلاب سفید شاه، آیت اللّه طالقانی رحمه الله نیز برای برداشتن نقاب از چهره نوکران استعمار به افشاگری دست زد. نظام سرسپرده که مصمّم به اجرای برنامه دیکته شده از سوی آمریکا بود، آیت اللّه طالقانی را دستگیر و روانه زندان کرد. او با وجود شکنجه های بی رحمانه در زندان، به برقراری جلسات تفسیر قرآن، نهج البلاغه و تاریخ اسلام برای زندانیان مسلمان همّت گماشت و برای ایجاد وحدت بین مبارزان مسلمان نخستین نماز جماعت را در زندان برپا نمود و استقامت وصف ناپذیرش در برابر شکنجه های خون آشامان ساواک، مایه قوت قلب دیگر زندانیان بود.
آیت اللّه طالقانی از جمله متفکّرانی بود که گام های شایسته ای برای اتحاد جهان اسلام برداشت. او در کنفرانس های متعددی، گاه به عنوان نماینده شخصیت های بزرگی چون آیت اللّه کاشانی و بروجردی و گاه به طور مستقل، شرکت نمود. وی در حمایت از تأسیس «دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه» که به دست آیت اللّه بروجردی و با همکاری اندیشمندان «الازهر» مصر، به ویژه شیخ محمد شلتوت ایجاد شده بود، نوشت: «راه تقریب، که جمعی از علمای بیدار و مجاهد پیش گرفته اند همین است که با نور تفکر، محیط ارتباط اسلامی را روشن سازند و با نوک قلم، باقی مانده ابرهای تاریک را از افق فکری مسلمانان زایل گردانند تا وحدت واقعی پایه گیرد، نه اتحاد صوری و قراردادی».
در ۲۵ اردیبهشت ماه ۱۳۲۷ ش، هم زمان با خروج آخرین سرباز انگلیس از خاک فلسطین، «بن گورین»، رئیس یکی از سازمان های صهیونیستی، خبر شوم تأسیس دولت اشغالگر اسرائیل را اعلام کرد. از آن تاریخ به بعد، تلاش های گسترده ای در ابعاد مختلف برای حمایت از حقوق مردم فلسطین صورت گرفته است. آیت اللّه طالقانی نیز از مبارزانی بود که هرگز در برابر این تجاوز، سکوت نکرد و در کنفرانس های متعدد از حق ملت فلسطین دفاع کرد. وی در خطبه نماز عیدفطر سال ۱۳۴۸ ش به مسئله فلسطین پرداخت و ضمن آگاه کردن مردم از وضعیت مسلمانانِ فلسطین و یادآوری مسئولیت آنان در این مبارزه، از آنها خواست تا فطریه خود را برای کمک به مبارزان مسلمان هدیه کنند.
آیت اللّه طالقانی در جریان مبارزه با رژیم ستمشاهی بارها دستگیر و به زندان افتاد در سال۱۳۵۴ دو سال زندانی شد و در سال ۱۳۵۶، رژیم وی را با وجود کهولت سن و ضعف جسمانی به ده سال زندان محکوم کرد. که با پیروزی انقلاب اسلامی از زندان آزاد شد .
با سقوط رضاخان و بر سر کار آمدن شاه جوان و بی تجربه، فضای فعالیت های فرهنگی و سیاسی تا اندازه ای باز شد. در این هنگام آیت اللّه طالقانی برای آشنایی هرچه بیشتر نوجوانان و جوانان با معارف اسلامی، به تشکیل «کانون اسلام» دست زد و هم چنین به انتشار مجله دانش آموز از طرف کانون، همت گماشت.

«حمایت آیت اللّه طالقانی از فداییان اسلام»
آیت اللّه طالقانی همواره از مدافعان فداییان اسلام بود. پس از کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، آن گاه که رژیم کودتا جای پایش را محکم کرد و به انتقام جویی از فداییان اسلام پرداخت، آیت اللّه طالقانی آنها را در خانه اش پناه داد. ولی با مشکوک شدن مأموران به منزل وی، شهید نواب و یارانش، آن جا را ترک کردند. وقتی ساواک به آن خانه هجوم برد، کسی از فداییان را در آن نیافت. با این حال آقای طالقانی را دستگیر و بازداشت کرد. اما چون مدرکی علیه وی به دست نیاورد، پس از مدتی او را آزاد نمود. او در سال های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ ش نیز وقتی که شهید نواب، مورد تعقیب قرار گرفت، وی را در روستاهای اطراف طالقان پناه داد.

«روشنگری آیت اللّه طالقانی در ماجرای نهضت ملی شدن نفت»
به دنبال پایه گذاری نهضت ملی نفت به رهبری آیت اللّه کاشانی و حرکت یکپارچه مردم در پشتِ سر او، آیت اللّه طالقانی هم گام با آیت اللّه کاشانی برای بازستاندن حق علیه استعمار به قیام پیوست و یکی از یاران نزدیک آیت اللّه کاشانی در این راه شد و با زبان گویا و بُرنده خود به افشاگری و روشنگری پرداخت.

«اولین نماز جمعه»
با برپایی حکومت جمهوری اسلامی، آیت اللّه طالقانی از طریق یکی از شخصیت های بزرگ کشور، برگزاری نماز جمعه در سرتاسر ایران را به امام پیشنهاد کرد که با موافقت وی، این مراسم وحدت بخش در سرتاسر میهن اسلامی برگزار گردید. بر این اساس به دستور مستقیم حضرت امام نخستین نماز جمعه تهران به امامت آیت اللّه طالقانی در پنجم مرداد ۱۳۵۸ در دانشگاه تهران برپا شد و بیش از یک میلیون نفر در آن شرکت کردند. او هفت نماز جمعه را اقامه کرد که آخرین آن در بهشت زهرا، در شانزدهم شهریور ۱۳۵۸ بود.

« آثار »
اگرچه زندگانی آیت اللّه طالقانی سراسر مبارزه بود و بارها زندانی و تبعید گردید، اما با این حال، آثار ارزشمندی از خود به جا گذاشت. گنجینه های ارزشمندی همچون پرتوی از قرآن، مقدمه و تعلیق بر کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله، اسلام و مالکیت، به سوی خدا می رویم، پرتوی از نهج البلاغه، آینده بشریت از نظر مکتب ما، آزادی و استبداد، آیه حجاب، مرجعیت و فتوا، درسی از قرآن و درس وحدت از یادگارهای جاودان آن عالم فرزانه به شمار می روند.

«رحلت ایشان»
آیت اللّه طالقانی پس از سال ها مبارزه، سرانجام روز دوشنبه ۱۹ شهریورماه ۱۳۵۸ به سوی حق شتافت.

«آیت الله طالقانی و جبهه ملی »
با شروع مبارزات ملی مردم ایران در نطمه دوم دهه بیست , طالقانی در حالی که به فعالیت های فکری و روشنگری خود برای تحکیم اصول و مبانی اعتقادی جوانان ادامه می داد , از نهضت ملی نیز حمایت می کرد ولی این حمایت به گونه ای نبود که وی خود را زیر چتر حمایتی رهبران نهضت قرار دهد . روحیه آزاد منشی و آزادی خواهی وی , او را برآن می داشت که همواره در راه استقلال و آزادی ملت ایران علیه استبداد و دیکتاتوری تلاش کند و اگر نهضتی شکل می گرفت , از آن حمایت کند .
نهضت ملی ایران متشکل از دو طیف و گروه عمده سیاسی بود ؛ طیفی که رهبری آن به دست مصدق بود که به ملی گراها مشهور بودند , گروه دیگر مذهبی ها بودند که شامل توسط آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام رهبری و هدایت می شد . با بروز اختلاف در میان اعضای نهضت , آیت الله طالقانی , تلاش نمود تا تفاهم و همدلی را در میان اعضای نهضت ایجاد نماید . اما در نهایت نهضت ملی و به دنبال آن دولت ملی مصدق به سبب اختلافات جناح های پدید آورنده نهضت ملی با کودتای آمریکایی – انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سرنگون شد و مصدق محاکمه و خانه نشین شد و فدائیان اسلام به زندگی مخفیانه روی آوردند . در چنین شرایطی آیت الله طالقانی به فعالیت های فرهنگی و ادامه مبارزات سیاسی خود در مسجد هدایت پرداختند . و تلاش نمودند در فضای پس از کودتا همچنان شعله مقاومت بر ضد استبداد را روشن نگه دارد . از این رو از یک سو به همراه آیت الله زنجانی به نهضت مقاومت ملی می پیوندند از سوی دیگر تلاش نمودند کیفیت مبارزه نهضت مقاومت ملی را در ابعاد ایدولوژیک با تفحص و تحقیق در مکتب اسلام بالا ببرد .

« آیت الله طالقانی و نهضت آزادی »
همکاری آیت الله طالقانی با جبهه ملی تا اواخر دهه سی ادامه داشت اما در آن زمان ادامه این همکاری ممکن نبود زیرا از یک سو بیشتر اعضای اصلی جبهه ملی نگاهشان به اهرم قدرت بود و در این راستا از علی امینی جهت تصدی نخست وزیری حمایت می کردند و و حتی بدین وسیله و با کمک قدرت خارجی می خواستند , اصلاحاتی در جامعه ایران ایجاد شود از سوی دیگر بر اثر رشد فکری و مذهبی جوانان و مبارزان , ادامه همکاری آنان و طالقانی با جبهه ملی میسر نبود علاوه بر اینکه برخی از اعضای جبهه ملی اعتقاد چندانی به مذهب در مبارزه نداشتند . (شیر خانی , علی , شورا و آزادی بحثی در اندیشه سیاسی آیت الله طالقانی , قم, آفتاب سبا , ۱۳۸۱, ص ۹۴-۱۰۵)
با توجه به شرایط پیش آمده ایشان باهمکاری مهدی بازرگان و یدالله سحابی , جمعیت مستقلی بنا نهادند که از نظر ایدئولوژی برمبنای مکتب و مذهب تشیع و از نظر سیاسی خواهان مبارزه عمیق تری با رژیم بود . ایشان در اعلامیه تشکیل نهضت آزادی چنین می گوید : « باید مردانی که محیط , آلوده و زبونشان نساخته و غیرت و احسلس ومسئولیت در آنها نمرده , دور هم گرد آیند , راه صحیح و اصیل مبارزه علیه فساد و مفسدین جامعه ایرانی را مشخص نمایند , با متانت , دور اندیشی و با خلوص نیت وقلب , برای رضای خدا و مردم قدم های قطعی تر و محکم تر بردارند تا راه آزادی و آزاد منشی را برای ملت ایران بگشایند . بحمد الله جمعی که طی سالهای سخت , ثبات قدم و پاکی نیت را ابراز داشته اند و در برابر تهدید و محرومیت وزجر وزندان خود را نباخته و در تعقیب هدف های ملی برای نجات مملکت کوشیده اند و در این هنگام خطیر به تشکیل نهضت آزادی ایران قیام کرده اند .» ( بسته نگار , مناره ای در کویر , مقالات آیت الله طالقانی , تهران , قلم , ۱۳۷۷, ص ۳۸۸)
همچنین ایشان پس از دستگیری توسط رژیم در مورد دلایل تشکیل نهضت آزادی این چنین اظهار داشتند .« پیدایش و تشکیل چنین جمعیتی مانند دیگر احزاب و جمعیت های ملی , معلول ضرورت تاریخ و به حسب وظیفه دینی وملی و برای اثبات کشور و تمرکز نیروهای مردم برای پیشرفت و دفاع از حقوق داخلی و تجاوزات خارجی می باشد تنها چیزی که با موجودیت آن سازگار نیست , مزاج و طبیعت استبدادی است …» ( افراسیابی , بهرام , طالقانی و تاریخ , تهران , نیلوفر, ۱۳۶۰, ص ۲۶۵)
در ادامه با توجه به گرایشات و افکار بر خلاف مبانی دینی ,و نارضایتی از عملکرد نهضت ازادی , آیت الله طالقانی از نهضت آزادی فاصله گرفتند . دراینجا آشنایی با نگاه دینی سران نهضت(بازرگان و سحابی) در شناخت ایدئولوژی، تئوری دینی و درنتیجه ماهیت و اصالت مبارزات آنها و دلایل جدایی آیت الله طالقانی از آنها مناسب به نظر می رسد .
نگاه مهندس بازرگان و همچنین دکتر سحابی به دین، بر اساس مطالعاتی بود که آنان در دوره جوانی در دین داشته، و به تبع علم گرایی رایج در آن دوره، اهمیت علوم تجربی و نیز پیشینه تحصیلات خود می کوشیدند تا به نوعی میان اسلام و علم جدید، پیوند برقرارکنند. از این رو با همان دانش محدود خود سعی کردند، اسلام را برای نسل جدید تحصیل کرده، علمی نشان دهند.یکی از نخستین آثار بازرگان در این زمینه کتاب مطهرات در اسلام بود که خود بازرگان در شرح محتوای آن می نویسد: «در آنجا کلیه احکام مطهرات ونظافات اسلامی از دریچه تصفیه بیوشیمی و با استعانت از قوانین فیزیک و شیمی و فرمول های ریاضی مطالعه شده» (رسوای استبداد ص۷۸)
این نگرش علمی- دینی که مبتنی بر نظریه سیانتیسم و آمپریسم بود، منکر تفکر فلسفی و عقلانی موجود در فلسفه اسلامی بود. به همین دلیل بازرگان به شدت به فلسفه اسلامی و عقل گرایی فلسفی حمله کرد. با این تحلیل ها راه بشر در عصر جدید که به تفکر علمی رسیده با راه انبیا تلاقی پیدا می کند. بازرگان بیشتر این تحلیل ها را در شرح اصول اعتقادی اسلام، یعنی توحید، نبوت و معاد در کتاب راه طی شده، ارائه کرده است. او در این کتاب ادعا می کند «بشر روی دانش و کوشش و پای خود، راه سعادت در زندگی را یافته و این راه سعادت تصادفا همان است که انبیا نشان داده بودند!»
بازرگان هم زمان با علمی نشان دادن دین، سعی کرد در کتاب علمی بودن مارکسیسم غیر علمی بودن آن را رد کند!
یدالله سحابی نیز با نگارش کتاب خلقت انسان تلاش کرد تا میان آنچه در قرآن راجع به خلقت انسان آمده با آنچه که در زیست شناسی مورد توجه است، توافقی برقرار کند!( جعفریان , رسول , جریان ها وسازمان های مذهبی _ سیاسی ایران , تهران, مرکز اسناد انقلاب اسلامی , ۱۳۸۳, ص ۳۴۹-۳۵۲)
با مقایسه این آثار، اقدامات و نظریات التقاطی، با آنچه از پیش راجع به بیانات ناب و بیّن آیت الله طالقانی آمد، به روشنی می توان اختلاف نگاه ها و دیدگاه ها میان هسته های اصلی نهضت با آیت الله طالقانی را یافت. از همین رو است که در قضاوت راجع به عضویت آیت الله طالقانی در نهضت آزادی نباید شتاب به خرج داد. دکتر شیبانی هم که خود از بنیان گذاران نهضت آزادی بود، می گوید: «آیت الله طالقانی از نظر سیاسی و مبارزه خیلی عمیق تر و تندتر از بازرگان و فعالتر و عقیدتی تر بود، البته فعالیت تشکیلاتی نمی کرد و داخل تشکیلات نهضت آزادی هم عمل نمی کرد، یعنی ایشان را نمی توان اصطلاحا نهضتی دانست.» (روزنامه جام جم ۲۱/۱۱/۸۱)

« آیت الله طالقانی و ولایت فقیه »
آیت الله طالقانی در مورد ولایت فقیه معتقدند که فقیه جامع الشرایط در حفظ حقوق عمومی و انتظام بخشیدن به امور عمومی و امور حسبیه که شارع مقدس به تعطیل ماندن آن در هیچ زمانی راضی نیست , ولایت دارد . «ما شیعه معتقدیم که مجتهد جامع الشرایط از امام علیه السلام نیابت دارد . قدر مسلم این نیابت در امور حسبیه است و چون حفظ نظم و حقوق عمومی از اکمل و اوضح موارد امور حسبیه است , پس نیابت علما در این موارد مسلم , وجوب اقامه این وظایف حتمی است .»( نائینی محمد حسین ,تنبیه المه و تنزیه المله , با مقدمه و پاورقی سید محمود طالقانی , تهران , شرکت سهامی انتشار , ۱۳۶۱, ص ۵۱)
بنابر این اصل ولایت فقیه مورد پذیرش ایشان می باشد هر چند ایشان قائل به مطلقه بودن ولایت فقیه نیستند و گفته می شود که ایشان به ولایت فقیه آن گونه که در قانون اساسی منعکس شده است , رأی کبود دادند .( طالقانی , سید محمود , از آزادی تا شهادت , تهران, ابوذر , ۱۳۵۸, ص ۳۱۱-۳۱۲)
برای آشنایی بیشتر با زندگی و ابعاد فکری و سیاسی ایشان به منابع زیر مراجعه نمایید .
شورا و آزادی بحثی در اندیشه سیاسی آیت الله طالقانی , علی شیرخانی , قم, آفتاب سبا
جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران , رسول جعفریان , تهران , مرکز اسناد انقلاب اسلامی
گلشن ابرار , قم, معروف