“گنبد سبز” آرامگاه شیخ محمد مومن در مشهد

گنبد سبز آرامگاه شیخ محمد مومن مشهدی مربوط به دوره صفویه است و در

شهر مشهد، واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت

۱۳۷۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

بنای تاریخی گنبد سبز شهر مشهد، در خیابان آخوند خراسانی و در وسط میدانی به همین نام واقع شده‌است.
وجه تسمیه بنا گنبد مزین به کاشی کاری فیروزه‌ای متمایل به سبز آن می‌باشد. پلان گنبد سبز ۸ ضلعی و دارای ۴ ایوان است. علاوه بر ایوان و طاق نماها، کاشی کاری زیبای آن به بقعه جلوه خاص بخشیده است. گنبد سبز، مدفن شیخ محمد مؤمن عارف می‌باشد که احتمالاً در سال ۱۰۳۶ قمری بنیان و در سال‌های ۱۰۵۵ و ۱۰۵۸ تکمیل و تزئین شده‌است.

شرح زندگانی شیخ محمد مؤمن مشهدی، در کتابی با عنوان «گنبد سبز مشهد» به قلم مهدی قربانی منتشر شده‌است. متن این کتاب به سه زبان فارسی، انگلیسی و عربی در یک جلد منتشر شده‌است و گفته شده‌است که می‌تواند مرجعی معتبر برای دانشجویان تاریخ و باستان‌شناسی برای کارهای پژوهشی و علمی باشد.

طبق برخی روایات، بزرگانی مانند شیخ بهائی، از مصاحبان وی بوده‌اند و در دوره متأخر، مزار او مورد توجه عارفانی همچون شیخ حسنعلی نخودکی بوده‌است. به همین دلیل نیز، این مقبره که در محل قبرستان قدیمی «میرهوا» قرار دارد، از دیرباز محل توجه مردم شهر مشهد قرار داشت. بنای آن، پس از مرمت‌های بسیار، در سال ۱۳۸۳ خورشیدی به شکل فعلی درآمد. مورخان اهل مشهد، درباره تاریخ «گنبد سبز»، قلمفرسایی‌های بسیاری کرده‌اند.

از جمله زنده‌یاد عزیزا… عطاردی و روانشاد عبدالحمید مولوی که دومی، مورخ آستان‌قدس رضوی نیز بود. مرحوم مولوی در یادداشت مفصلی که در روزنامه خراسان مورخ پنجم اسفند ۱۳۳۳ درباره تاریخچه «گنبد سبز» به رشته تحریر درآورد، به موضوع مهمی درباره آن‌چه طی سده گذشته بر این بنای تاریخی رفته، اشاره کرده‌است؛ گزارشی که نشان می‌دهد اگر پایمردی مرحوم شیح حسنعلی نخودکی نبود، بدون شک نسل امروز هیچ‌گاه این اثر تاریخی حدوداً ۴۰۰ ساله را نمی‌دید و نام «گنبد سبز» در تاریخ مشهد گم می‌شد. روانشاد مولوی می‌نویسد: «در موقع احداث خیابان در مسیر گنبد سبز، در زمان استانداری [فتح‌ا…]پاکروان (حدود ۱۳۱۱ خورشیدی) عده‌ای بی‌علاقه به حفظ آثار باستانی ملی و مذهبی درصدد برآمدند که گنبد و مقبره شیخ را از بین ببرند و بنا به امر و توصیه شیخ حسنعلی [نخودکی]اصفهانی اعلی‌ا… مقامه، از خراب کردن بنای باستانی مذکور منصرف شده و قرار شد که اطراف مقبره گنبد سبز میدانی به شعاع صد متر احداث و گنبد را کاملاً مرمت کرده باقی بگذارند.» به نظر می‌رسد که در این اقدام، محمدولی اسدی، نایب‌التولیه وقت آستان‌قدس رضوی نیز، به اندازه فتح‌ا… پاکروان نقش و اصرار داشته‌است. به هر حال، ایستادگی مرحوم نخودکی مانع از تخریب بنای گنبد سبز شد؛ هر چند که مرمت آن نه در دوره پهلوی اول و نه دوم، به انجام نرسید و در سال ۱۳۸۳ پایان یافت.