نظام پارلمانی و نظام ریاستی و نظام نیمه ریاستی- نیمه پارلمانی چگونه نظام های سیاسی هستند

نظام پارلمانی و نظام ریاستی و نظام نیمه ریاستی- نیمه پارلمانی چگونه نظام های سیاسی هستند

دانش و تاریخ سیاسی – امروزه در سیستم حکومتی جمهوری و یا انواع سلطنتی (مشروطه و مطلقه) جایگاه پارلمان و هیئت مشورتی به چشم می خورد اما نظام پارلمانی و نظام ریاستی بیشتر برای وجه دموکراتیکی از حکومت است که در آن تفکیک قوا رعایت شده است.

و رئیس دولت و رئیس وزرا ( نخست وزیر یا صدر اعظم …) آن دقیق مشخص می باشند. ( در نظام ریاستی رئیس دولت ، بیشتر رئیس جمهور و در نظام پارلمانی پادشاه یا ملکه یا رهبر سیاسی است که غیر مستقیم انتخاب شده اند)

نظام ریاستی
نظام ریاستی یک نظام حکومتی است که نتیجه تفکیک کامل قواست. در رژیم‌های ریاستی قوه مجریه در استقلال از پارلمان (قوه مقننه) فعالیت می‌کند. در این سیستم رئیس‌جمهور که ریاست قوه مجریه و ریاست کشور را بر عهده دارد برای مدت محدودی با رأی مردم انتخاب می‌شود. در این نظام انتخاب رئیس‌جمهور با رأی مردم به او اعتبار فوق‌العاده و قدرت قابل توجهی می‌بخشد و آزادی عمل و اختیار بیشتر او در انتخاب وزیران و همکاران و سیاست‌های کشور را موجب می‌شود. از آن‌جا که تعیین وزیران در این نظام برعهده رئیس کشور است و پارلمان در آن دخالتی ولو در حد رای اعتماد ندارد، وزیران در برابر پارلمان مسئولیت سیاسی ندارند و نمایندگان نمی‌توانند آن‌ها را استیضاح کرده یا با رأی عدم اعتماد برکنار کنند. در مقابل رئیس‌جمهور نیز حق پیشنهاد لایحه را ندارد. در نظام ریاستی دو قوه مجریه و مقننه، در دو انتخابات جداگانه و با رای مستقیم یا غیر مستقیم مردم انتخاب می شوند.

مهمترین وجه مشخصه نظام ریاستی که در اواخر قرن هجدهم ؛یعنی با تدوین قانون اساسی ایالات متحده آمریکا در سال ۱۷۸۷ در صحنه سیاسی جهان و در شرایطی کاملا متفاوت با نظام پارلمانی ظهور و بروز یافت برخورداری قوه مجریه از استقلال در برابر قوه مقننه است. استقلال این دوقوه شامل جنبه های زیر است:

الف-استقلال سازمانی
شکل گیری نهادهای اجرایی نظیر انتخاب رئیس جمهوری، تشکیل هیت وزیران و دستگاههای دیوانی از یک سو و انتخابات اعضای پارلمان، تعیین هیت ریسه مجالس مقننه و تشکیل جلسات آنها از یکدیگر منفک هستند.

ب-استقلال کارویژه ای
هرکدام از قوا وظایف تخصصی خود را به تنهایی انجام داده در کارهای یکدیگر دخالت نمی‏کنند. ارگانهای اجرایی، یعنی رئیس جمهور و وزرای او، از اختیارات اجرایی و ارگانهای قانونگذاری، یعنی مجالس، از اختیارات تقنینی برخوردار هستند.
رئیس جمهوری در این نظام در عین حال هم رئیس کشور است وهم رئیس دولت. به عبارت دیگر قوه مجریه به طور کامل در اختیار وی می باشد و او از اختیارات رئیس کشور و رئیس دستگاه اجرایی و اداری یکجا بهره مند است.

–انتخاب رئیس جمهور
گزینش رئیس جمهور به طور مستقیم از طرف مردم، موجب می شود تا وی وابستگی سازمانی به هیچ کدام از نهادهای حاکم نداشته باشد و از لحاظ منشا قدرت در موقعیتی برابر با پارلمان قرار بگیرد.

ج- مسولیت وزرا در برابر رئیس جمهور
در نظام ریاستی وزرا صرفا معاونان و مشاوران رئیس جمهور هستند و با صلاحدید وی به پست وزارت منصوب و با اراده او از این سمت معزول می شوند. وزرا مجری سیاستهای رئیس جمهور بوده و دیدگاههای وی بر آنان تحمیل می شود.

۲. نظام پارلمانی
در این نظام نظر به اینکه حاکمیت ملی از سوی مردم و از طریق انتخابات به نمایندگان پارلمان سپرده می شود و از این طریق و به طور غیر مستقیم به دستگاهها و مقامات اجرایی منتقل می گردد، قوه مجریه به قوه مقننه وابسته است، یعنی در عین تفکیک و تمایز، باید مسئول و پاسخگوی قوه مقننه باشد چراکه از آن ناشی شده است. در نظام پارلمانی، قوه مجریه از دل قوه مقننه برمی آید و لذا قوه مقننه بر قوه مجریه برتری حقوقی و قانونی دارد و همانگونه که آن را به وجود می آورد، حق انحلال آن را هم دارد.

در نظام پارلمانی مردم نمایندگان را انتخاب می کنند و نمایندگان هستند که مقامات اجرایی را انتخاب می کنند و بر همین اساس نیز مردم در انتخاب مقامات اجرایی به صورت غیر مستقیم دخالت می کنند. در این نظامها قوه مجریه حق مشارکت در قانونگذاری را دارد و می تواند به مجلس لایحه تقدیم نماید. در نظامهای پارلمانی، پارلمان علاوه بر اینکه در تشکیل دولت مداخله دارد و نخست وزیر و وزراء با رای اعتماد مجلس انتخاب می شوند، بر قوه مجریه نظارت کامل دارد و نمایندگان می توانند مسئولین اجرایی را مورد سوال و استیضاح قرار دهند. مجلس بودجه پیشنهادی دولت را مورد بررسی و تصویب قرار می دهد و می تواند در امور کشور تحقیق و تفحص نماید.

نکته مهمی که در رابطه با این نظامها باید مورد توجه قرار بگیرد امکان انحلال پارلمان به درخواست نخست وزیر و توسط رئیس کشور است که این امر موجبات تعادل در روابط قوا را ایجاد می نماید.
جایگاه رئیس کشور در نظام پارلمانی
الف- رئیس کشور در نظام های پارلمانی یا پادشاه است که به صورت موروثی به این مقام نایل می شود ویا مانند ایتالیا و آلمان رئیس کشور به طور غیر مستقیم توسط مردم انتخاب می شود.( مانند آنچه در انتخاب رهبر در ایران اتفاق میافتد)

ب- اختیارات رئیس کشور
– اطلاع(رئیس کشور باید در جریان تمام مسائل کشور قرار گیرد.)
– ترغیب(رئیس کشور با حمایت معنوی از دولت و وزرا، آنها را در پیشبرد سیاستهای اتخاذ شده تشویق و ترغیب می نماید)
– هشدار(با توجه به نفوذ معنوی خود در موارد مقتضی به رئیس دولت و اعضای آن تذکر می دهد)
– ایجاد تعادل و رفع اختلاف قوا
– برخی اختیارات فرا قوه ای مانند نیروهای مسلح

ج- کابینه یا هیات دولت
هیئت دولت یک ارگان دسته جمعی با مسولیت مشترک است که تحت اقتدار رئیس خود که بر حسب مورد نخست وزیر، صدراعظم یا رئیس شورای وزیران نامیده می شود، تمشیت امور اجرایی کشور را بر عهده دارد.

۳. نظام نیمه ریاستی- نیمه پارلمانی
نظام نیمه ریاستی- نیمه پارلمانی، آمیزه ای از نظام های ریاستی و پارلمانی است. در این نظام رئیس جمهور به طور مستقیم از سوی مردم انتخاب می شود و دارای صلاحیت های واقعی و گسترده ای نسبت به رئیس جمهور منصوب از سوی پارلمان می باشد. در این نظام هیات وزیران با پیشنهاد رئیس جمهور و رأی اعتماد پارلمان تشکیل می گردد و در مقابل پارلمان مسئول و پاسخگو است. بارزترین مثال این نوع نظام را می توان در قانون اساسی چهارم اکتبر ۱۹۵۸ ( جمهوری پنجم فرانسه) جستجو کرد. در اینکه آیا در این نظام باید نخست وزیری وجود داشته باشد یا نه، کشورها رویه های مختلفی را در پیش گرفته اند، ولی تجربه نشان داده است که با موجودیت رئیس جمهور مقتدر، اگر قوه مجریه دارای نخست وزیر هم می باشد بیشتر توان این قوه در رقابت بین رئیس جمهور و نخست وزیر مصرف و خنثی می گردد و از این رو بسیاری از کشورهایی که این نظام را بر گزیده اند، از سیستم قوه مجریه یک رکنی یعنی رئیس جمهور بدون نخست وزیر استفاده می کنند. اتفاقی که در اصلاحات قانون اساسی در سال ۵۸ در ایران افتاد. در صورتی که نخست وزیر در این سیستم وجود نداشته باشد رییس جمهور هم رییس دولت است و هم رییس کشور.

اول:ابعاد پارلمانی
الف) همکاری قوه مقننه و قوه مجریه
– مشارکت قوه مجریه در امور قوه مقننه:
قوه مجریه از حق ابتکار قانون، حق حضور در مجلس و قدرت نظامنامه ای برخوردار است.
– مشارکت قوه مقننه در امور قوه مجریه:
قوه مقننه از حق تصویب بودجه، حق نظارت، حق تحقیق وتفحص در امور اجرایی کشور برخوردار است.

ب)تعادل میان قوه مجریه وقوه مقننه
هر دو قوه دارای ابزارهای لازم در عملکرد متقابل در مقابل یکدیگر بوده و از این رهگذر از زیاده خواهی و سلطه جویی قوه دیگرجلوگیری می کنند.
– اقتدار قوه مقننه بر مجریه
پارلمان دارای حق رای اعتمادبه وزرا است و دولت در برابر پارلمان مسولیت سیاسی دارد،
– اقتدار قوه مجریه بر قوه مقننه
رئیس جمهور حق انحلال پارلمان را دارد.

بند دوم: ابعاد ریاستی
– انتخاب رئیس جمهوری توسط مردم (با رای مستقیم مردم)
– وسعت اختیارات رئیس جمهور(رئیس جمهور از اختیارات وسیعی برخوردار است)
-عدم مسولیت رئیس جمهور (رئیس جمهور در این نظام ها از مسولیت مبرا است).
جهانی وطنی-  البته در کشور ما رئیس دولت ، رئیس جمهور نیست و هم چنین ریاست جمهوری اختیارات کامل را ندارد و همچنین پارلمان و قوه مجریه مستقل عمل می کنند ، می توان این طور گفت که نظام سیاسی کشور ما پیروی کامل از هیچ گونه نظام سیاسی پارلمانی و ریاستی و مختلط نیست.

منابع  :

cogoog.com

alef.ir

wikipedia.org