دسته‌بندی نشده

قلعه دختر مزار بجستان

قلعه دختر مزار بجستان

 

 

این قلعه نیز مانند سایر قلاع دختر ایران ، نام خود را از ناهید الهه آب و برکت و زیبائی اخذ نموده است . این قلعه بر فراز قله ای منفرد و رفیع ، واقع در ۶ کیلومتری جنوب غربی قریه مزار ساخته شده است . این قلعه به احتمال زیاد از جمله بناهای قبل از اسلام و مربوط به دوره ی ساسانی می باشد .
توضیح درباره ی آن را به سه قسمت به شرح زیر تقسیم می کنیم .

 

الف): موقعیت 

قله ای که قلعه بر فراز آن ساخته شده محدود است از :
شرق به تنگل بهاباد
از شمال به تپه ای زلزله زده
از مغرب به باغ سلومه که قناتی پر آب استو دارای آب شیرین می باشد .
از جنوب به تنگل تنکی که بین دو کوه قرار گرفته منتهی می شود .
عباس زمانی به زرنگستان اشاره می کند . و اینکه عده ای از مردم سیستان در آنجا بوده اند زیرا لشکر سیستان در سال ۵۹۰ به قهستان آمده و با ملاحده رزم داده اند .

 

 

 

 

0002494 (2)
قلعه دختر مزار بجستان

 

قلعه دختر مزار شهرستان بجستان از زاویه مشرف به باغ سلومه(سلیمه)

 

این قله بسیار صعب العبور می باشد که می توان آنرا به پروانه ای تشبیه کرد که بالهای خود را باز کرده و رو به شمال است . قسمت شمال شرقی آن حدود سی متر پائین تر از قسمت مرکزی می باشد دارای آثاری است که عبارتند از :
۱ – دیوار مدخل که به گواهی بقایای موجود ، پایه از لبه تنگل بهاباد تا پایه قسمت مرکزی ممتد بوده و ضخامت آن بیش از یک متر و ارتفاع بعضی از نقاط آن حدود یک متر است . در وسط این دیوار ، آثار پایه ی یک برج نیم گرد به نظر می رسد که از سمت غرب آن و احتمالا از دو قسمت آن وارد می شده اند .
عرض این مدخل بیش از یک متر و نسبتا تنگ به نظر می رسد . قبل از این مدخل راه نسبتا سهل الورودی موجود بوده که به موجب اظهار مردم منطقه « کش قاطررو » نامیده می شده و ابتدای آن در کنار تنگل بهاباد واقع در شرق قله تا دیوار مدل حدود یک کیلومتر فاصله داشته است . این مدخل از قسمت شمال شرقی به قسمت شمال غربی ممتد بوده و بالاخره به وسیله یک دروازه فراخ تر از گوشه شمال غربی به قسمت مرکزی و مرتفع راه می داده است .
۲ – قطعات ساختمانی مختلف در ابعاد گوناگون که در شیب این قسمت ساخته شده و در محل سنگر گفته می شود . مجموع این سنگرهای سنگی فعلا به صورت وسیع و سنگلاخی به چشم می خورد و ارتفاع اکثر آنها به ندرت از یک متر تجاوز می کند.
۳ – آب انبار که در بین دو قسمت شمال شرقی و شمال غربی ساخته شده است . این آب انبار که عمق فعلی آن نسبت به بعضی نقاط باقیمانده ی دیوار دو متر است با سنگ و ساروج ساخته شده است . دیوار قسمتی از آن را سنگ طبیعی قله تشکیل می دهد . احتمالا آب باران سطح قله ، پس از پر شدن آب انبار به پرتگاه خطر ناکی که در شمال آن واقع می باشد سرازیر می گردیده است .

 

قسمت شمالغربی

که از شمال شرقی مرتفع تر و در وضعی است که صعود به قسمت مرکزی را آسان می کند . سطح آن مانند قسمت شمال شرقی دارای سنگرهای زیادی است . مطلب تازه ای که در آن جالب توجه است وجود سنگرها و یا قطعات ساختمانی است که دیوار آنها را سنگ طبیعی قله تشکیل می داده است . به این معنی که در هر جا دیواری سنگی وجود داشته ، با گذاردن قطعات مناسب سنگ در طرفین و یا سایر جاهای خلی یک مستطیل تشکیل داده اند .

 

قسمت جنوبی :

این قسمت که به صورت طبیعی است بقایای مختصر ساختمانی ، چون پست و بلندیها به چشم می خورد که به ویرانه ای تبدیل شده و اکنون فاقد ساختمان قابل ملاحظه ای است .

 

قسمت مرکزی

که قلب معروف قلعه بود و دارای مساحت تقریبی حدود ۳۰ × ۵۰ می باشد شامل مهمترین ساختماتنهای قلعه بوده است و این ساختمانها با توجه به آثار موجود ، از خارج بداخل مشتمل بر سه حلقه است ، به نحوی که دیوارهای هر مرحله خارج از دیوارهای حلقه خود پایین تر می باشد .
از دیوارهای خارجی که برای حفاظت از قلعه استفاده می شده بلندترین آن نزدیک به ۹ متر ارتفاع دارد که ضخامت آن حدود ۵/۲ متر است که در غرب قلعه واقع شده است .
دیوارهای دیگری در سمت شمال و شرق قلعه واقع است که به علت شیب تند قله ، فرو ریخته و قطعات ساختمانی آن مشخص نیست .
دکتر عباس زمانی در توصیف این قلعه می نوید که دارای تالاری به وسعت زیاد بوده ( عرض ۸ و طول ۱۶ متر) که شاید یکی از حیاطهای فرعی بوده و ضخامت دیوارهای تالار حدود یک متر است .

 

ب) مصالح :

مصالح عمده آثار باقیمانده قلعه را قطعات سنگ نامنظم تشکیل می دهد که با ملاط گچ مخلوط با خاک یا ساروج کار گذارده شده است که در انتهای دیوارهای فرو رفته به آسانی وجود گچ قابل تشخیص است و به احتمال زیاد در آب انبار بزرگ آن را از سنگ مرمر نیز استفاده شده باشد . غیر از مصالح فوق یعنی سنگ گچ و ساروج قطعات چوبی نیز دیده می شود .که در دیوارها بکار رفته ، همچنین تعداد زیادی قطعات آجر که در اندازه های ۳۰× ۳۰ و ۲۰ × ۲۰ و ۲۵×۲۵ و ۳۵×۳۵ سانتی متر به ضخامت ۵ سانتی متر دیده می شود که به احتمال زیاد از آجرها جهت پوشش سقف به صورت قوسی دیده می شود . در همین جا باید یادآور شد که در حال حاضر هیچ گونه سقفی از ساختمانها مشهود نیست و با کاوشهای دقیق علمی می توان وضعیت اصلی آن را روشن کرد . البته حفاریهایی بوسیله اهالی منطقه که آثار آن مشهود است انجام شده اما بدرستی معلوم نیست که آیا چیزی کشف شده یا خیر ؟

 

 

ج) زمان تاسیس و دلایل تاریخی :

 

 

این قلعه به احتمال زیاد از جمله بناهای قبل از اسلام است و مروبط به دوره ساسانی که دلایل آن را اختصاراً بیان می گردد .
اولاً : همانند سایر قلاع دختر دوره ساسانی بر فراز قله رفیع و مسلط بر منطقه بنا شده بطوری که با قرار گرفتن روی آن بر چهار جهت قلعه مسلط می باشیم . و در کنار یکی از راههای داخل فلات و قسمتهای شرقی ایران باستان قرار دارد و یک معبری در راه تون و بجستان و محولات وجود داشته که احتمالاً همان معبری است که اکنون بجستان را به فردوس مربوط می کند و از چند کیلومتری شرق قله می گذرد .
راه دیگری نیز از حدود شمال قلعه ولی با فاصله بیشتری بنام راه عراق عبور می کرده است که این مسئله را دکتر عباس زمانی نیز اشاره می کند .
ثانیاً : مانند بناهای دوره ساسانی مصالح عمده آن را قطعات سنگ ، آجر ، گچ و ساروج تشکیل می دهد .
ثالثاً : آجرهای موجود در سطح قلعه اغلب از نظر ابعاد و رنگ با آجرهای دوره ساسانی قابل مقایسه است .
رابعاً : سفالهای بدست آمده از آن با نقوش حکاکی شده ، برجسته و منقوش یادآور سفالهای قرون اول تا هفتم هجری است و به احتمال زیاد تا قرن هفتم قابل سکونت بوده لیکن باید متذکر شد که در دو قرن اول هجری تون ، گناباد ، بجستان مانند ایران در معرض دسیسه ها و نابسامانیهای دربار خلافت اموی و عباسی و بعداً در جریان رقابتها و عمر نسبتاً کوتاه حکومتهای متقارن بوده است . اگر چه در این دوره ها فرصت ایجاد اینچنین بناهای عظیم وجود نداشته ولی در دوره سلجوقی مقتضیات زمان و شرایط ایجاد این نوع قلعه ها بوجود آمده و مورد توجه پیروان حسن صباح پرآوازه ترین رهبر اسماعیلیان ایران قرار گرفته بود .
به نظر می رسد که این قلعه در دوره ساسانی و یا قبل از آن ساخته شده و در دست امیران محلی بوده چرا که در این زمینه دکتر باستانی پاریزی می نویسد : مشخصات ابنیه دختر در دو سه خط خلاصه می شود .
« همه بر بلندیها و نقاط صعب العبور قرار دارند . اغلب بنای مربوط به قبل به قبل از اسلام و خصوصاً عهد ساسانی می باشد بیشتر جنبه تقدس و عبادتی دارند . قلاع دفاعی معتبری بوده و بالاخره همه دارای یک غموض ابهام آمیزی درباره تسمیه خود هستند . » و در قرون اولیه اسلامی نیز به همان ترتیب نیز مورد استفاده قرار می گرفته است .
احتمال می رود که در این دوره استفاده مذهبی از این مجموعه می شده خصوصاً که چشمه آبی نیز در نزدیکی آن واقع شده است . هنگامی که در تصرف حسن صباج بوده به فرمان خوانین غوری و مغولها ویران شده است . با توجه به این که این قلعه زیر نظر قلعه قاینات بوده لذا هنگامی که جلال الدین غوری به تخریب این قلعه در سال ۶۲۴ ه . ش پرداخت قلعه دختر بجستان را نیز تخریب کرده است و احتمالاً سنگرهای متعدد آن توسط اسماعلیه بنا شده است که می خواستند از خود حفاظت کنند .
نتیجه ای که می توان از مطالب فوق گرفت این است که : 


۱- قلعه دختر مزار بجستان در دوره ساسانی یا قبل از آن ساخته شده که دلایلی در خصوص تثبیت این بنا بیان شده است .
۲- قلعه نامبرده در قرون اولیه اسلامی ( قرن ۱ تا ۵ هجری ) به همان ترتیب سابق کم و بیش مورد استفاده بوده است .
۳- در اواخر قرن ۵ هجری به تصرف پیروان حسن صباح درآمده که رئیس قلعه زیر نظر قلعه قاینات بوده است و در قرن هفتم توسط غوریان و مغولها ویران شده است .

 

http://rasekhoon.net/

نمایش بیشتر

سید محسن مدنی بجستانی

مهندس برق قدرت - فوق لیسانس علوم سیاسی

پاسخ دهید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا