بانو ملک تاج ملقب به ” نجم السلطنه ” ، مادر دکتر مصدق و ابوالحسن دیبا

در چنین شرایطی از دست دادن وزیر دفتر در اثر بیماری وبا دردناک بود. او دو فرزند کوچک، محمد ۱۰ ساله و دفترالملوک ۸ ساله را داشت و مجددا زحمت تربیت فرزندان و حفظ اموال شان در برابر اقوام پدری بر دوش نجم السلطنه افتاده بود. او در این زمان ۴۰ سال داشت. به هر دشواری که بود از این ماجرا هم عبور کرد. سال ها بعد پسرش، دکتر محمد مصدق از راهنمایی ها و نصایح مادر، اظهار امتنان کرد.

شیرین سمیعی (همسر نوه دکتر مصدق) درباره رابطه مصدق و مادرش می گوید: «مصدق بسیار او را دوست می داشت و بزرگ و محترمش می شمرد. علاقه و احترامش به دلیل مهرش بود و کاری به ایل و تبار نجم السلطنه نداشت.» سمیعی در ادامه می افزاید: «دختران دکتر مصدق از مادر پدرشان خاطرات بسیار خوبی داشتند و با مهر از او یاد می کردند. او را در زمان حیات، شازده و شازده جون می نامیدند.

منصوره دختر دوم مصدق می گفت تو هم اگر او را می دیدی دوستش می داشتی و مانند دیگران شازده جون صدایش می کردی.» سمیعی ادامه می دهد: «مرگ پدر، محمد را بیش از پیش به مادر نزدیک کرد. از آن پس بود که محمد به او سخت وابسته شد و تحت تاثیر شخصیت، منش و گویش و کنش نجم السلطنه قرار گرفت. تا آخرین لحظه حیات نجم السلطنه، مطیع امر مادر بود و تا آخرین لحظه حیات خودش، همچنان نصایح مادر را به گوش داشت.»

ازدواج سوم و سفر به تبریز

در جامعه سنتی آن روز ایران، زندگی یک زن به تنهایی خوشایند نبود، ازدواج مجدد برای زنی تنها نه تنها منعی نداشت، بلکه تشویق هم می شد. به ویژه زنان منسوب به خانواده قاجار به دلیل موقعیت شان به سرعت ازدواج می کردند. نجم السلطنه نیز با میرا فضل الله خان وکیل الملک تبریزی طباطبایی دیبا از خانواده های معروف آذربایجان ازدواج کرد. او مدتی در پترزبورگ وزیر مختار بود و پس از فوت همسرش با نجم السلطنه ازدواج کرد.

نجم السلطنه پس از این ازدواج مدتی به تبریز رفت. میرزا فضل الله از همسر قبلی خود ۱۱ فرزند داشت که چندان با همسر جدیدش سر سازگاری نداشتند. نجم السلطنه از این همسر پسری به دنیا آورد که نامش را ابوالحسن دیبا گذاشتند. این دوران خوش زندگی نجم السلطنه به شمار می رفت. او پس از مدت ها نزدیک خواهرش زندگی می کرد و رابطه خوبی با ولیعهد داشت.

نجم السلطنه زمان زیادی در تبریز نماند و به تهران بازگشت. زن و شوهر به اتفاق فرزندان شان در خانه موروثی خیابان حافظ فعلی زندگی می کردند. روز قبل از جشن پنجاهمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، شاه به قصد زیارت حضرت عبدالعظیم به ری رفت و با گلوله میرزا رضا کرمانی از پیروان سید جمال الدین اسدآبادی به قتل رسید. مظفرالدین شاه شوهر خواهر نجم السلطنه به سلطنت رسید و موقعیت خانواده او ارتقا یافت.

با تغییر سلطنت نجم السلطنه که خواهرش حضرت علیا سوگلی شاه و زن عقدی او بود، بیشتر به دربار رفت و آمد داشت. او در نامه هایش به فرمانفرما ذکر کرده، گاهی چند روز در دربار نزد خواهرش می مانده است. رابطه نجم السلطنه با شاه خوب بود و به ظاهر علت این بوده که وقتی حضرت علیا سر ناسازگاری با شاه داشته، نجم السلطنه واسطه می شده است.

شرح نامه ها به فرمانفرما

آنچه از نجم السلطنه به جا مانده، بیشتر نامه هایی است که به برادرش فرمانفرما نگاشته است. وفاداری و عشق عمیق خواهر به برادر در تمامی نامه ها مشاهده می شود، به طوری که در چند نامه او را برادر عزیزم، رفیقم و پدرم خطاب کرده است. در این نامه های ایمان عمیق نجم السلطنه به خداوند و مشیت الهی به چشم می خورد. نجم السلطنه درباره اشخاص هیچ ملاحظه ای نداشته و در نامه هایش حتی درباره شاه بسیار عریان به انتقاد می پرداخته است. او مطالبی درباره اوضاع کشور می نوشته که حاکی از تیزبینی اش است و با وجود نزدیکی با شاه متوجه بعضی ضعف های او می شود.

ظاهرا این گونه عقاید و در عین حال تیزبینی نجم السلطنه به پسرش محمد مصدق نیز به ارث رسیده بود. در یکی از نامه ها درباره استقراض از روس ها می نویسد: «برادر مردم چه کار دارند دولت پول دارد یا ندارد؟ رضای میل آن را می کنند، مثل شما راه نمی روند که دو سفر خواستید بروید به انواع و اقسام موقوف کردید. پول هم قرض شد و سفری هم رفتند. هر چه خدا بخواهد همان می شود. شما خیال کردید این دوره همه به دست شماست. خیرخواهی می کردید. آن وقت در زمان شما شاه آن قدر غصه می خورد علیل شده بود. زیاد نوشتن مایه دردسر است. خودت بهتر اوضاع را می دانی.»

کم کم اوضاع کشور بحرانی شد و نجم السلطنه به وضعیت خوش بین نبود و در نامه هایش به فرمانفرما نگرانی خود را از اوضاع بحرانی کشور ابراز می داشت. او در نوشته هایش جسته و گریخته از دولت و شاه انتقاد می کرد.

۳ ازدواج و ۵ فرزند

نجم السلطنه در طول زندگی اش سه بار ازدواج کرد که هر بار با فوت همسر، زندگی مشترک پایان یافت. او پنج فرزند داشت، شوکت الدوله و عشرت الدوله از وکیل الملک کرمانی همسر اولش، محمد مصدق و آمنه دفترالملوک از وزیر دفتر آشتیانی همسر دوم و از همسر سومش میرزا فضل الله خان و ابوالحسن دیبا را داشت. او هر پنج فرزند را بدون حضور پدر بزرگ کرد. در این امر حمایت برادر و یاری محمد پسر بزرگش با او همراه بود.

بدون شک افتخار و دلگرمی نجم السلطنه پس از برادر، به محمد مصدق بود. او نیز همه عمر خود را مدیون تربیت مادر می دانست و معتقد بود مادرش به او تفهیم کرده اهمیت شخص در جامعه مساوی است با رنجی که به خاطر مردم کشیده است. نجم السلطنه نیز در نامه ای به فرمانفرما در سال های تبعید از فرزندش محمد ابراز رضایت می کند و می نویسد: «مصدق السلطنه بسیار خوب تربیت شده والا بچه بی پدر نباید این قدر خوب بشود.» همچنین در جای دیگری از عشق و علاقه مصدق به آبادانی ملک و دیار یاد کرده است.

ازدواج محمد مصدق دغدغه اصلی نجم السلطنه

یکی از بزرگ ترین دغدغه های نجم السلطنه ازدواج پسرش محمد بود. او در نامه ای به برادرش نوشته: «تا به حال نه صیغه خواسته نه زن عقدی.» نجم السلطنه بعد از ناامیدی از ازدواج پسرش با دختر شاه، به فکر دختر امام جمعه، زهرا ضیاءالسلطنه می افتد. بالاخره زحماتش ثمر می دهد و مصدق السلطنه با ضیاءالسلطنه، دختر امام جمعه که مادرش نوه ناصرالدین شاه بود ازدواج کرد. ضیاءالسلطنه زنی سازگار، مهربان، وفادار و استوار بود که در کنار تمامی گرفتاری های محمد ایستادگی و مقاومت کرد.»

شیرین سمیعی هم روایت جالبی درباره ازدواج دکتر مصدق دارد. سمیعی از زبان اطرافیان دکتر مصدق می نویسد: «نجم السلطنه نزد خواهرش رفت و از خواهرزاده اش فخرالدوله (دختر مظفرالدین شاه) خواستگاری کرد. خواهر او این وصلت را به صلاح هیچ کدام ندانست و در واقع به خواستگاری جواب رد داد. نجم السلطنه استدلال های خواهر را نپذیرفت و از او رنجید و برای پسر ۲۰ ساله اش در جستجوی دختری مناسب بود که به والایی خواهرزاده باشد. به خواستگاری دختر زین العابدین امام جمعه تهران رفت. زهرا ضیاءالسلطنه نازنین زنی بود.»